Angela Robson en de realiteit van de kleurenbom

Angela Robson en de realiteit van de kleurenbom

 De droomtijd, Angela Robson, 2014

Angela Robson en de realiteit van de kleurenbom

Ik aanbid de natuur. Ik ben gefascineerd door haar pracht en kracht. In de natuur ervaar ik ook de magie en het mysterie van het bestaan. Dat is ook allemaal terug te zien in mijn werk.

De Leidse kunstenares Angela Robson schildert voornamelijk landschappen, zeegezichten en aan fantasy ontsnapte wezens. [1] Haar doeken zijn zonder meer klinkklare kleurenbommen. De majestueuze macht van de natuur toont zich daarbij in alles. Een vage angst voor naderend onheil maakt zich bovendien geregeld van de kijker meester.[2]

Op mijn vraag of bovenstaande zinnen haar werk goed typeren, reageert Robson met een citaat. Draw strength from the earth and repay her with beauty. Dat is ook mijn levensmotto. Je weet vast niet welk nummer ik nu citeer. Die band lijkt me namelijk niks voor jou. [3]

  Geef mij maar een emotionele bom!

Robson vertelt weinig met realisme te hebben. Ik weet eigenlijk ook niet wat dat is. Kan jij het definiëren? Schilderen naar het leven soms? Als dat realisme is, geef mij dan maar een emotionele bom. Mijn schilderijen laten vooral ook zien dat er meer is tussen hemel en aarde dan menigeen bevroedt. Een spiritueel levensgevoel ligt aan mijn werk ten grondslag. 

Hierna bracht ze enthousiast haar romantische inborst ter sprake. Als klein meisje droomde ik er al van te worden weggevoerd door de prins op het witte paard. Mijn tienertijd bracht ik goeddeels lezend op bed door. Ik raakte verslaafd aan fantasy. Ik dweepte met David Eddings, Charles de Lint en John Tolkien.[4]

In die periode leerde Robson ook het werk van de Prerafaëlitische Broederschap kennen.[5] Hun manier van schilderen, die fraaie vrouwelijke modellen en natuurlijk hun uitbeelding van allerlei legenden. Ik kreeg daar toen geen genoeg van.

Een boeiende toevalligheid is dat de later door een jury, vanwege zijn middelmatige vertelkunst en pover proza, voor de Nobelprijs afgewezen Tolkien in zijn jeugd in de ban geraakte van Rossetti en zijn bentgenoten.[6]

 Lady Lilith

Lady Lillith, Rossetti.
Lady Lillith, Dante Rossetti, 1868

Het meest iconische prerafaëlitische schilderij is naar mijn idee Lady Lilith van Dante Gabriel Rossetti.[7] Met dit werk schiep hij een veelbesproken femme fatale. Vooral haar weelderige haardos werd door menigeen gevreesd; het zou mannen tot haar slaven maken.

Lilith paste niet in de gebruikelijke negentiende-eeuwse zoetheid waarbij al snel termen als engel en morele zuiverheid vielen als een vrouw ter sprake kwam. Lilith is machtig, duister en door haar schoonheid levensgevaarlijk. Zij is een genadeloze femme fatale die otherness symboliseert.[8]

Degenen die The mists of Avalon als boek of verfilming kennen weten dat de vrouwen in deze Arthur legende vaak opvallend lang rood haar hebben.[9] Ik vraag me af of Rossetti’s Lady Lilith hieraan debet is. Hoe beeldbepalend is zijn schilderij nadien geworden? Ik heb dit echter niet onderzocht; ik kan er dus weinig zinnigs over zeggen.

Leiden 

Herne, Angela Robson, 2015

Robson is overduidelijk gericht op de internationale markt. Haar websites zijn grotendeels in het Engels geschreven. Mijn kunst wordt wereldwijd verkocht, maar in het bijzonder toch in Australië, Nieuw-Zeeland een de Verenigde Staten. Achter deze internationale oriëntatie schuilt een intrigerend verhaal. 

Er was namelijk eens een peuter die met haar uit Australië afkomstige ouders naar Leiden verhuisde omdat haar vader aan de universiteit aldaar een baan aangeboden had gekregen. In de sleutelstad promoveerde hij ook en nadien doceerde hij er een aantal jaren Javaanse talen. Na zijn academische loopbaan in Leiden werd Robson (assistant) professor aan de in Melbourne gevestigde Monash university.[11]  

Ook Robsons moeder is als vertaalster nauw verbonden met de Leidse universiteit. Zo werkte ze onder meer mee aan Leiden Oriental Connections 1850-1940, onder leiding van Willem Otterspeer.[12]

De hoogleraarsdochter werkt momenteel eveneens voor de Leidse universiteit, na de succesvolle afronding van haar studie Engelse literatuur. Aanvankelijk wilde ik mijn thesis over Jean Rhys schrijven, maar dit werd me ontraden. Er is namelijk al zoveel over haar geschreven.

Rhys is onder meer bekend van Wide Sargasso sea, een prequel van Jane Eyre.[13] Met deze roman werpt Rhys een geheel ander licht op het wereldberoemde verhaal van Charlotte Brontë. Een aantal critici beschouwen het als een postkoloniaal antwoord op Jane Eyre.

 Literatuur en zelfbeeld

Bretonse kust, Angela Robson

Uiteindelijk studeerde Robson af op het werk van Jamaica Kincaid. Etniciteit, identiteit en zelfbeeld zijn onderwerpen die me namelijk al lang bezighouden. In mijn eigen leven heeft dit ook gespeeld, nog steeds eigenlijk.

Google leerde me dat Kincaid al jarenlang als hoogleraar aan Harvard is verbonden en oorspronkelijk uit Antigua komt. Postkolonialisme, ras en identiteit zijn haar grote onderwerpen. Kincaid woont al geruime tijd in Vermont en bloemen kweken is een van haar passies waar ze ook geregeld over schrijft.[14]

Ik heb me altijd anders gevoeld. Ik ben gepest en heb last van allerlei jeugdtrauma’s. Ik bezit de Australische en Nederlandse nationaliteit, maar door mijn (Javaanse) biologische moeder voel ik me vooral exotic. I’m certainly exotic! 

De aan de Leidse universiteit verbonden Liesbeth Minnaard citeert in haar bespreking van Lodewijk van Deyssels Blank en geel Graham Huggan. Deze denker beschouwt exotisme als een esthetische manier van waarnemen die otherness produceert.[16] Exotisme maakt mensen en landschappen vreemd en anders terwijl de indruk wordt gewekt dat ze liefdevol worden binnen gesloten.

De negentiende-eeuwse roman Carmen van Prosper Mérimée is eveneens een interessant voorbeeld van het scheppen van otherness.[17] In dit verhaal speelt een zigeunerin de hoofdrol, met Spanje als exotisch decor. Door de schrijver wordt ze als anders neergezet. Bovendien is Carmen een femme fatale, ongebreideld bovendien in haar vrijheidszin. Zij staat in contrast met het eigene en vertrouwde. Carmen symboliseert otherness!

Achterstelling

Wie is achtergesteld en wie niet? Wat zijn eigenlijk de argumenten waarmee iemand zich een exoot mag noemen? Wie hoort erbij en wie wordt buitengesloten? Deze vragen drongen zich tijdens mijn interview met Robson geleidelijk op. Tegelijkertijd begon het nummer The ‘in’ Crowd van Bryan Ferry door mijn hoofd te spoken.[18]

De geschiedenis van Nederland trok in gedachten in ijltempo aan me voorbij. Volstrekt willekeurig schoten me twee evident achtergestelde groepen te binnen. Allereerst de kinderen van ouders met onvoldoende financiële middelen voor wie lange tijd studeren niet was weggelegd.

Pas dankzij de invoering van de studiebeurs in de jaren vijftig van de vorige eeuw konden ook deze kinderen colleges volgen bij professor Robson, om maar een Leidse geleerde te noemen. Eindelijk konden zij zich laven aan de tempel der wijsheid, iets dat daarvoor zo goed als onmogelijk was.[19]

Een andere achtergestelde groep zijn de rooms-katholieken geweest. Na de invoering in 1575 van het calvinisme als staatsgodsdienst werd het grootste deel van de Nederlandse bevolking gekneveld. Zo was het bijvoorbeeld voor katholieken verboden om hoogleraar te worden. Omstreeks 1900 waren er in Nederland slechts twee katholieke professoren.[20] Pas na de oprichting van de Nijmeegse universiteit (1923) nam het aantal hoogleraren met deze religieuze achtergrond toe.[21]

 Artistieke verbondenheid

Sequoia’s, Angela Robson

Op mijn vraag of ze iets heeft met het neosymbolisme van toonaangevende Leidse kunstenaars als Jacob Kanbier en Justus Bakhuizen van den Brink antwoordt ze ontkennend.[22] De Haagse School boeit me evenmin. Dit geldt ook voor De Stijl. Eigenlijk heb ik weinig met kunststromingen in Nederland.[23]

Georgia O’Keeffe en Frida Kahlo bewonder ik niet zozeer om hun kunst, maar vanwegen hun moed.[24] Met de impressionisten voel ik affiniteit, zeker ook met Australische schilders zoals Arthur Streeton en Tom Roberts.[25] Hoe zij het landschap wisten te vatten! Je voelt de hitte; je ziet de weidsheid. Ik probeer hun schilderstijl na te volgen, die vind ik prachtig.

Tot mijn verrassing begon Robson ongevraagd plots aan een opsomming van een aantal Leidse kunstenaressen. Ik vind het werk van Joke Elzinga, Fenny van de Wal, Annemarie van der Vlist en Eva de Visser heel mooi. Hun natuurweergave, hun kleurgebruik en zeker de techniek van Eva vind ik erg knap.[26]

 De vraag naar het eigene

Roger Scruton en Thierry Baudet hebben het nodige over de afkeer van het eigene geschreven.[27] Beide denkers hebben niets op met multiculturalisme. Ze verzetten zich tegen de uitholling van de nationale autonomie en zijn beducht voor groepsvorming waarbij de etniciteit van de betrokkenen alles bepalend is. Het volstrekt op zichzelf gericht zijn van bepaalde groepen associëren ze met cliëntelisme en een gebrek aan interesse en empathie voor mensen buiten de eigen sfeer. Het is de angst voor de terugkeer van het stamdenken op Europese bodem, als ik hun denkbeelden eventjes mag samenvatten.

Dat kan allemaal zo zijn, maar het eigene acht ik toch vooral een ideologisch bedenksel, alle nationale en regionale canoniseringen ten spijt. Het is in ieder geval allerminst een gegeven, maar veeleer een sociale constructie.

Scruton heeft etniciteit vervangen door containerbegrippen als traditie en geschiedenis. De tradities zijn bepalend, niet het individu. Hiermee schaart Scruton zich in het kamp der collectivisten!

Er zijn echter zoveel identiteiten die een mens heeft, dit alles afhankelijk van de invalshoek. Onze identiteiten scheppen we zelf wel. Wij zeker! [28] Met deze zinnen uit Nachtengeltjes en driehoekjes heeft Scruton helemaal niks. Een zelfbewust individu is namelijk al snel ontworteld in zijn ogen.[29]

Gelukkig is er een mogelijkheid om de heerschappij van de roedelriedel en het clubjesgekakel te voorkomen, of dat nu via etnische achtergronden gaat of door het celebreren van een geïdealiseerd verleden, zoals bij Scruton het geval is. Gert Jan Geling pleit in een artikel, dat tot nu onvoldoende aandacht heeft gekregen, voor de belangen van vrijzinnige individuen die zich niet willen laten ringeloren door de roedelriedel. Geling kiest voor kosmopolitisme en diversiteit, maar niet voor multiculturaliteit. Hokjes hunkering op grond van geschiedenis of huidskleur is hem een gruwel. Het gaat Geling om het nieuwsgierige individu dat zich niet wil laten knevelen door groepsgeest.[30]

 

Eucalyptusboom, Angela Robson, 2015

Dort wo Du nicht bist

Het levensgevoel van Robson is dat van een romantische zoeker. Bij tijd en wijle kreeg ik tijdens mijn interview met haar het idee dat ze eventjes was weggelopen uit Schuberts magistrale Die Winterreise. De hoofdpersoon in deze liederen voelt zich een buitenstaander. Hij is iemand die anders is, naar zijn idee. Vanzelfsprekend kan de luisteraar niet anders dan met hem meeleven.[31]

Mijn indruk is dat Robson zich alleen in de wereld van de kunst waarlijk thuis voelt. In de alledaagse werkelijkheid wordt ze al snel overvallen door het verlangen elders te zijn. Om uit Schuberts Der Wanderer te citeren: Dort, wo Du nicht bist, Dort ist das Glück.[32]

Of dit laatste ook geldt voor de nu volgende uitspraken van Robson, laat ik ter beoordeling aan de lezeres. Ik wil eigenzinnig blijven; een eenling die nog erg mooie schilderijen zal gaan maken. Toch verlang ik er ook naar erbij te horen. Voor een lidmaatschap van Ars en een atelier aan Haagweg 4 zou ik tekenen. Ik heb het dan gehaald. Dan ben ik iemand. Dan ben ik one of them.[33]

 

 

Op zoek naar het onbekende, Angela Robson, 2016

 

Vrouwenportret, Angela Robson

 

 

 

 

 

Noten

[1] Een tentoonstelling exclusief gewijd aan het werk van Robson is van 9 tot 30 september te zien in The ABC Treehut, Lange Poten 23 in Den Haag. Van 5 tot 29 oktober exposeert zij samen met andere aan Galerie Beeldschoon verbonden kunstenaars in de Old school, Pieterskerkhof 4a te Leiden.

Schilderijen van Robson zijn te zien op: http://www.peartreeart.com/; http://www.kuco.nl/kunstenaar.php?kunstenaar=119 en http://galeriebeeldschoon.nl/de%20kunstenaars/angela%20robson.html.

Angela Robson volgde tussen 2008 en 2017 diverse cursussen bij Ars aemula naturae en kreeg les van onder meer Peter Duivenvoorden (De Werkplaats) en Barthel Brussee (Koninklijke academie van Beeldende Kunsten te Den Haag).

[2] Saillant is het verschil met de Leidse kunstenares Ineke de Vries wier natuurweergave eerder lieflijk en zelfs genotvol is. Voor De Vries zie http://www.doriandoliveiradandyisme.nl/ineke-vries-en-kunst-als-kijkgenot/.

[3] https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Silly_Wizard; https://genius.com/Silly-wizard-the-chill-eastern-winds-lyrics.

[4] https://nl.wikipedia.org/wiki/David_Eddings; https://www.theguardian.com/books/2009/jun/04/david-eddings-dies; https://nl.wikipedia.org/wiki/Charles_de_Lint; https://nl.m.wikipedia.org/wiki/J.R.R._Tolkien; https://en.m.wikipedia.org/wiki/Fantasy_literature.

Robsons schilderij Herne verwijst naar Charles de Lints verhaal Greenmantle. 

[6] Deze bentgenoten zijn William Hunt en John Millais; de andere leden van de Prerafaëlitische Broederschap. Zie https://nl.wikipedia.org/wiki/Prerafa%C3%ABlieten.

[7] https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Lady_Lilith; http://themotherhouseofthegoddess.com/2015/03/11/the-goddess-lilith-reclaiming-womens-power-survival/http://feminism.eserver.org/theory/papers/lilith/bodybeau.html; http://arcadiasystems.org/academia/perseph.html; https://feminism.eserver.org/theory/papers/lilith/femmeftl; https://books.google.nl/books?id=yCKoDQAAQBAJ&pg=PT115&lpg=PT115&dq=rossetti+on+lilith&source=bl&ots=erD5xxgZKM&sig=6qJml-n5ATHZIZMRuhANROhaXOM&hl=nl&sa=X&ved=0ahUKEwiB9fC52K3WAhUJLlAKHTtKBU44ChDoAQhgMBI#v=onepage&q=rossetti%20on%20lilith&f=false.

[8] https://speakingvisuals.wordpress.com/2016/07/19/a-dangerous-beauty-pre-raphaelite-women-and-their-legacy/; https://www.ngv.vic.gov.au/essay/arthur-hughess-la-belle-dame-sans-merci-and-the-femme-fatale/.

[9] https://nl.wikipedia.org/wiki/Marion_Zimmer_Bradleyhttps://en.wikipedia.org/wiki/The_Mists_of_Avalon; https://www.moviemeter.nl/film/27622; https://youtu.be/Eba-8iTO6A4.

[11] http://profiles.arts.monash.edu.au/stuart-robson/; http://profiles.arts.monash.edu.au/stuart-robson/http://www.thejakartapost.com/news/2013/08/21/stuart-owen-robson-for-love-language.html.

[12] https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Willem_Otterspeer; W. Otterspeer, Studies in the history of Leiden University. Deel 5. Leiden Oriental Connections 1850-1940 (Leiden 1989). Zie: https://books.google.nl/books?id=dUv3dF7aDycC&pg=PR7&lpg=PR7&dq=robson+translator+and+editor+leiden&source=bl&ots=R2r85VkfP8&sig=Ep7gyxknS9eRpYIIW09dPmbdebU&hl=nl&sa=X&ved=0ahUKEwjDj8OVy57WAhVOYVAKHfR5BGIQ6AEIKjAG#v=onepage&q=robson%20translator%20and%20editor%20leiden&f=false.

[13] https://nl.wikipedia.org/wiki/Jean_Rhys; https://en.m.wikipedia.org/wiki/Wide_Sargasso_Sea; http://www.independent.co.uk/arts-entertainment/books/features/jean-rhys-prostitution-alcoholism-and-the-mad-woman-in-the-attic-1676252.html; https://www.theguardian.com/media/2006/oct/01/tvnews.books.

[14] https://en.m.wikipedia.org/wiki/Jamaica_Kincaid; http://www.haaretz.com/life/.premium-1.793348; http://forward.com/fast-forward/362496/jamaica-kincaid-black-jewish-author-scoops-israeli-cultural-prize/; http://www.huffingtonpost.com/2014/10/24/jamaica-kincaid-interview-writing-badass_n_6036764.html; http://www.tabletmag.com/jewish-arts-and-culture/books/123309/jamaica-kincaid-is-still-jewis; Jamaica Kincaid’s Antigua https://nyti.ms/29PyJvY.

[16] 

Lader Bezig met laden...
EAD logo Duurt het te lang?

Opnieuw laden Laad het document opnieuw
| Open Openen in nieuwe tab

 

[17] https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Prosper_M%C3%A9rim%C3%A9e; http://www.columbia.edu/itc/music/NYCO/carmen/merimee.html;. https://nl.wikipedia.org/wiki/Carmen_(opera); http://wgucmusicblog.blogspot.nl/2016/01/exoticism-in-bizets-carmen.html.

[18] https://www.azlyrics.com/lyrics/bryanferry/theincrowd.html; https://youtu.be/VRH1XNslvWQ.

[19] http://www.dbnl.org/tekst/schu069welv01_01/schu069welv01_01_0014.php; https://www.nrc.nl/nieuws/2009/09/28/studiefinanciering-was-vroeger-zo-gek-nog-niet-11789130-a100749.

[20] De namen van deze geleerden wist ik niet te achterhalen. Eigenaardig genoeg loodste Google me gelijk naar de eerste vrouwelijke hoogleraar in Nederland. Dankzij Google weet ik inmiddels dat dit Johanna Westerdijk is geweest. Waarom ik aldoor naar haar werd verwezen, weet ik niet.

Ik moet wel bekennen dat ik vaak vrouwen googel; uitsluitend om beroepsmatige redenen natuurlijk. Of dit de ‘behulpzaamheid’ van Google verklaart, betwijfel ik echter. Zie https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Johanna_Westerdijk.

[21] https://www.lucepedia.nl/dossieritem/katholiek-onderwijs/geschiedenis-van-het-katholiek-onderwijs-in-nederland; https://books.google.nl/books?id=qY2Kr4uY68kC&pg=PA12&lpg=PA12&dq=mochten+katholieken+in+de+republiek+hoogleraar+worden.:van+Swieten&source=bl&ots=P-Ay9gdotG&sig=s-6IydYMaKZ1qNQUSRzP6WrYVBM&hl=nl&sa=X&ved=0ahUKEwiI8sK4vKPWAhVMKFAKHcENAB4Q6AEIHDAA#v=onepage&q=mochten%20katholieken%20in%20de%20republiek%20hoogleraar%20worden.%3Avan%20Swieten&f=false.

[22] https://nl.wikipedia.org/wiki/Jacob_Kanbier; http://www.jacob-kanbier.nl/;  https://nl.wikipedia.org/wiki/Justus_Dick_Bakhuizen_van_den_Brinkhttp://www.jdbakhuizen.nl/.

[23] https://nl.m.wikipedia.org/wiki/De_Stijl; https://nl.wikipedia.org/wiki/Haagse_School_(schilderkunst); http://www.artsalonholland.nl/kunst-stijlen/haagse-school; http://kunst-en-cultuur.infonu.nl/kunst/131409-de-haagse-school-impressionistische-schilders-in-nederland.html.

[24] https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Frida_Kahlo; https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Georgia_O%27Keeffe.

[25] https://en.m.wikipedia.org/wiki/Arthur_Streeton; http://www.menziesartbrands.com/blog-post/49-arthur-streeton; https://timothyrhaslett.wordpress.com/2014/06/26/two-war-paintings-by-arthur-streeton/; http://www.visual-arts-cork.com/famous-artists/arthur-streeton.htm; https://en.m.wikipedia.org/wiki/Tom_Roberts.

[26] http://www.jokeelzinga.nl/; http://www.fennyvandewal.nl/; http://www.annemarievandervlist.nl/; http://www.evadevisser.nl/.

[27] https://www.lucepedia.nl/dossieritem/scruton-roger/roger-scruton-geb-1944; https://www.literairnederland.nl/recensie-het-nut-van-pessimisme-en-de-gevaren-van-valse-hoop-roger-scruton/; http://bartjanspruyt.blogspot.nl/2008/05/; http://www.clarionreview.org/2009/10/interview-roger-scruton/; https://www.rd.nl/oud/boek/boekkl/001108boekfi01.html; https://books.google.nl/books?id=D53kBwAAQBAJ&pg=PT14&lpg=PT14&dq=scruton+en+het+individu&source=bl&ots=oT88OBUZG5&sig=ScQKIt6fQBKRC4t2BxPAX3zyv1I&hl=nl&sa=X&ved=0ahUKEwjWpozosqbWAhWDZVAKHZ-1CvU4ChDoAQgrMAY#v=onepage&q=scruton%20en%20het%20individu&f=false; http://www.eutopiainstitute.org/2011/10/cultuur-volgens-roger-scruton/;https://acton.org/publications/transatlantic/2017/01/16/how-identity-politics-destroys-freedom; https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Oikofobie; https://www.trouw.nl/home/de-zelfhaat-van-het-avondland~a3c7dcaf/; https://www.trouw.nl/home/haat-europa-zichzelf-~a49fd87c/; http://www.hpdetijd.nl/2011-06-06/bolkestein-europa-haat-zichzelf/; https://dekluizenaar.mimesis.nl/?p=3163https://www.groene.nl/artikel/hup-de-tolerantie.

Lader Bezig met laden...
EAD logo Duurt het te lang?

Opnieuw laden Laad het document opnieuw
| Open Openen in nieuwe tab

[28] Uit Nachtengeltjes en driehoekjes. Dorian d’Oliveira. Met illustraties van Itsme Marks. Uitgeverij Aspekt 2018.

[29] Roger Scruton weet zijn pessimistische mensvisie indrukwekkend te verwoorden. Een veelzeggende bijkomstigheid hierbij is dat hij dit pessimisme niet op zichzelf toepast. Scruton houdt bijvoorbeeld van de vossenjacht. Deze zucht tot jagen billijkt hij met verwijzingen naar het belang van samenwerken (jagers, honden en drijvers!). Ook tradities roept hij graag te hulp om de vossenjacht te rechtvaardigen. Betekent dit dat hij ook in is voor de herintroductie van ganstrekken en palingtrekken? Of vallen deze activiteiten buiten het zicht en de interesse van de groep waartoe hij zich rekent en wier belangen hij verdedigt? Verder benut hij nog als argument dat dieren in de natuur ellendig aan hun eind komen. De vossenjacht is dan geheel hiermee in overeenstemming! Dat dit allemaal drogredenen zijn om wreedheid en bloeddorst te verhullen zou een pessimistische denker snel veronderstellen. Maar Scruton lijkt opmerkelijk weinig introspectief te zijn in dezen.

Aangezien in Virginia (USA) de jacht op vossen wel legaal is, maakt hij van de gelegenheid gebruik om zijn ’traditie’ buiten Engeland voort te zetten. Met enig recht kan men dit ook ontworteld individualisme noemen!

Van zijn afkeer voor individualisme en geldzucht maakt hij geen geheim. Zijn aanname van een fikse som geld van een Japanse tabaksfirma met de verplichting om reclame te maken voor rookgerei mag hij dan in een nieuw boek eens haarfijn uit de doeken doen om te voorkomen dat de indruk onstaat dat de vos de passie preekt!

https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Ganstrekken; https://www.historischnieuwsblad.nl/nl/artikel/29193/tegen-het-palingtrekken-en-katknuppelen.html.

[30] https://www.nieuwwij.nl/nieuwwij-community/waarom-we-af-moeten-van-het-multiculturalisme/.

[31] https://en.m.wikipedia.org/wiki/Der_Wanderer; https://www.ft.com/content/92e57b34-89ef-11e4-8daa-00144feabdc0; https://www.theguardian.com/books/2015/jan/03/ian-bostridge-wanderer-schuberts-winterreise; https://youtu.be/BR8_n-B8qu0; https://de.m.wikipedia.org/wiki/Des_Fremdlings_Abendlied;http://www.gopera.com/winterreise/songs/cycle.mv; Fremd bin ich eingezogen, Fremd zieh’ ich wieder aus. Zie http://www.pinselpark.de/literatur/m/muellerw/poem/w01_fremdbinich.html; http://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/01411899508574703?journalCode=gmur20.

Lader Bezig met laden...
EAD logo Duurt het te lang?

Opnieuw laden Laad het document opnieuw
| Open Openen in nieuwe tab

[32] http://www.schubertlied.de/index.php/en/the-lied/493-der-wanderer-d-493.

[33] Wouter van der Loo heeft zich hierover in zeer non-conformistische bewoordingen ook  over uitgesproken. Zie: http://www.doriandoliveiradandyisme.nl/wouter-loo-en-weggeefkunst/.

Femke Bender en de sirenenzang van weemoed en schoonheid

Femke Bender en de sirenenzang van weemoed en schoonheid

Vogel op uitkijk, Femke Bender

Femke Bender en de sirenenzang van weemoed en schoonheid

Ik wil graag mooie dingen maken. En tijdens het schilderen geniet ik met volle teugen van de arbeid zelve. Bedachtzaam een beeld opbouwen is volgens de Leidse kunstenares Femke Bender een uiterst sensuele ervaring.[1]

Bender studeerde aan de Willem de Kooning Academie en specialiseerde zich in vormgeving en illustreren. Dit past het beste bij me. Ik zal namelijk niet zo snel verbaal mijn mening geven. Met mijn illustraties lukt dat veel beter. Bender werkt in opdracht en maakte onder meer affiches voor het Rotterdams filmfestival.

Alphonse Mucha is mijn grote voorbeeld. Hij blijft me verrassen, vooral door zijn kleurgebruik. [2] Deze Tsjechische kunstenaar wordt gerekend tot een der iconen van de Jugendstil. Bloemen en beeldschone vrouwen, soms voorzien van een halo, bevolken zijn artistieke wereld.

Ik vind mijn voormalige studiegenote Denise van Leeuwen trouwens ook erg goed. Haar werk volg ik nauwgezet. Over Van Leeuwen zelf kon ik via Google weinig te weten komen. Wel werd me duidelijk dat ze voor het modetijdschrift Elle illustraties heeft gemaakt.[3]

Geen mens te zien!

Buizerd, Femke Bender

Vogels en bomen sieren Benders schilderijen. Geen mens valt er te zien! De woekering der beschaving wordt zorgvuldig buiten beeld gehouden.

Het boekje Leidse Longen prikkelde mij om een aantal bomen in het Plantsoen te schilderen.[4] Maar mijn portretten van vogels verkopen het besteVeel hiervan is inderdaad verkocht. Dit was ik al nagegaan voor ik haar sprak. Vogels vind ik vaak nogal truttig afgebeeld. Ik schilder ze met een kleurige achtergrond. Daardoor gaat alle aandacht naar het vogeltje uit, lichtte Bender toe.[5]

Bij Jeroen Bosch stonden vogels voor wat in zijn tijd als menselijke ondeugden werden beschouwd. Zo symboliseerde de lepelaar losbandigheid en drankzucht. De prachtig gekuifde hop verbeeldde een dweepzieke volgeling van Venus; een vrouwengek dus.[6]

Wat is een vogel? Een mechaniek, nietwaar.[7] Dit antwoord gaf Leonardo da Vinci op deze door hem zelf gestelde vraag. Wat een wereld van verschil klinkt hierin door, vergeleken met zijn tijdgenoot Bosch!

Een ellenlange, chronologische opsomming van de vogel in de schilderkunst ga ik liever uit de weg. Evenals de onvolprezen misantroop Emil Cioran ben ik immers veeleer een homme de fragment.[8] Wel wil ik nog kwijt dat De ontsnapte vogel van de achttiende-eeuwse Leidse schilder Willem van Mieris door kunstkenners wordt uitgelegd als een verwijzing naar verloren kuisheid.[9] Deze zwaarwichtige problematiek laat ik nu graag achter me. We travel light! 

Onbevlekte landschappen

Aan het meer, Femke Bender

Landschappen trekken me aan als ik melancholisch ben. Ik kan er dan in wegdromen; hoe het leven anders kan, of beter. Ook geeft het me kracht en nieuwe moed voor de toekomst.

In Benders landschapsschilderijen schittert de mens door afwezigheid.[10] Bij Friedrich, Böcklin en Munch valt daarentegen vaak nog een gecultiveerde eenling te zien, verzonken in het uitzicht en gegrepen door bespiegelingen over het bestaan.[11] Eerder genoemde romantici kleurden het landschap echter evenzeer naar hun weemoedige of eenzame gevoelens.[12]

Bij Bender is het landschap ongerept en onbevlekt. Het toont slechts de schoonheid van de natuur. Althans, zo oogt het. Haar landschappen zijn echter niet van deze wereld; ze zijn fictief! Het lijken eerder toneeldecors met een oosters tintje. Dit laatste wordt door Bender beaamd. Ik heb me jarenlang verdiept in de Japanse prentkunst. Grappig dat jij die invloed terugziet in mijn werk.[13]

Ik schilder graag op muziek. White Lies, Maxïmo Park, Editors en Depeche Mode, mijn lievelingsband.[14] Ik val op hun illusieloze, inktzwarte teksten. Ken je Master and servant, Suffer well, Lie to me en Sister of night? Daar valt trouwens ook lekker op te dansen, hoor! 

The Raven is poëzie waar ik vreselijk veel van hou. Ik luister er ook graag naar, gewoon via YouTube. Ik kan er dan helemaal in verdwijnen. In dit gedicht van Edgar Allen Poe wordt een gestorven geliefde betreurd. Volgens Poe is de dood van een prachtige, jonge vrouw een ideaal onderwerp voor dichters. Lenore! Lenore! Darkness there, nothing more. Dit is de metafysische boodschap van deze negentiende-eeuwse schrijver in een notendop.[15]

 

 

Femke Bender 

De femme fatale en de dandy

Na zoveel weemoed en tragiek was de stap naar de film noir en de femme fatale een peulenschil. Niets hoefde ik te forceren! Daar waar de natuur verdwijnt, verschijnt de femme fatale.[16] Dit citaat van Camille Paglia legde ik haar om te beginnen voor. Aangezien ze dit onbeantwoord liet, vroeg ik door.

Op mijn vraag of ik haar als femme fatale mocht inboeken, reageerde ze met een knipoog. Ik weet niet of ik dat ben. Echt, geen idee. Dat laat ik liever aan jou. Haar look van de dag leek enigszins geïnspireerd door de Amerikaanse actrice Jean Harlow, een mythische mannenverslindster.[17] Benders schoonheid dreef mij gaandeweg het gesprek bijkans tot waanzin. Het vergde veel, zo niet alles, van mijn krachten om een beroepshouding te bewaren.

Wat vind je van dandy’s? Op een zo’n zakelijk mogelijke toon doorbrak ik met deze vraag de ontstane stilte. Na een lange, indringende blik stak ze eindelijk van wal. Onlangs heb ik Robert van Raffe’s Zonder filter gelezen.[18] Zijn roman gaat over een man die besluit dandy te worden. Ik ken Robert nog uit de tijd dat ik met hem studeerde aan de Rotterdamse kunstacademie. Eerlijk gezegd heb ik over dandy’s nog geen mening gevormd. Het lijkt me wel een behoorlijk ingewikkelde geestesgesteldheid.

Uit eigen ervaring kan ik zeggen dat dit laatste een misverstand is, als ik zo terugkijk op mijn eigen leven. De boutades, dubbelzinnigheden en het frivole spel der verhullingen had ik razendsnel onder de knie. Op den duur wist ik ook niet beter. Het grote voordeel was dat ik nauwelijks nog nadacht over mezelf en derhalve veel tijd kon uittrekken voor lust, liefde, muziek, kunst en wetenschap.[19]

Melancholia & de magische hut

De magische hut, Melancholia, Lars von Trier 

Back to Bender! Lars von Trier is een regisseur die me diep heeft geraakt, met name Melancholia. Wat een tragisch verhaal. En wat een wreedheid!

De wreedheid van de natuur wordt in deze film inderdaad fraai verbeeld. Een planeet, niet toevallig Melancholia geheten, ligt op ramkoers met de Aarde.

We leven mee vanuit het perspectief van twee zussen, Justine en Claire. Eerstgenoemde zus is al enige tijd neerslachtig en lijkt zich bijna te verlustigen in de naderende ondergang. Life on earth is evil. Nobody will miss it, houdt ze haar zus, moeder van een zoontje, voor.[20]

Als de botsing met Melancholia onvermijdelijk blijkt, besluit Justine om met haar neefje een magische hut te bouwen, met de bedoeling om angstig lijden van het ventje te voorkomen. Samen met Claire en haar neefje wacht ze in deze hut het einde af.

Deze magische hut zou zomaar de kunst kunnen symboliseren.[21] Volgens Nietzsche is de functie van kunst om niet aan de waarheid ten onder te gaan.[22] Dit is een prachtige zin, maar gezien zijn ontmanteling van het begrip waarheid veel te ingewikkeld om dit in drie trefzekere zinnen te analyseren.

Kunst kan ook worden uitgelegd als een expressie van ons utopisch verlangen.[23] Maar het mag, wat mij betreft, ook worden beschouwd als een autonome wereld, een spel met eigen regels, hoe veranderlijk ook. 

Een verdiept besef van de broosheid van het bestaan zou volgens diverse psychologische onderzoeken bevorderd worden door de kunst.[24] Dat Melancholia de fragiliteit des levens op indrukwekkende wijze laat zien, is onmiskenbaar.

Enjoy the silence van Depeche Mode zal gedurende mijn uitvaart worden gedraaid. Tot mijn verbazing liet Bender dit plotsklaps met een eigenaardig lachje weten, verdwaald in gedachten als ik was. En zo ben ik je voor, sprak ze, want ik merkte aan alles dat je zocht naar een aangrijpend slot.

 

 

 

Vogel tegen bergachtergrond, Femke Bender

 

 

Bomen in blauw, Femke Bender

 

 

 

 

 

Noten

[1] Sinds 2009 zijn schilderijen van Femke Bender geregeld op tentoonstellingen te zien. Recent exposeerde ze nog in de Oude School te Warmond, samen met een aantal andere aan Galerie Beeldschoon verbonden kunstenaars.  

Op de volgende sites valt volop van Benders werk te genieten: http://femkebender.exto.nl; http://www.artolive.nl/kunst/8170-femke-bender; http://galeriebeeldschoon.nl/de%20kunstenaars/femke%20bender.html;.http://www.coroflot.com/fembroosje/portfolio; http://www.pbase.com/aatbender/femke; http://colorsandhappiness.com/.

[2] https://en.m.wikipedia.org/wiki/Alphonse_Mucha; https://www.glasgowlife.org.uk/museums/kelvingrove/exhibitions/Pages/Alphonse-Mucha-In-Quest-of-Beauty.aspx.

[3] http://denisevanleeuwen.com/portfolio/personal/; https://studioca.wordpress.com/2011/04/06/de-creatieve-wereld-van-denise-van-leeuwen/http://circuspatz.com/storylaboratory/?p=571.

[4] J. van der Ven, Leidse Longen. Over bomen in de stad (Leiden 2008).

[5] Er schijnt in Nederland een ongekende belangstelling voor vogels te zijn ontstaan. Of dit ook de verkoop van Benders vogelschilderijen stimuleert, durf ik niet te zeggen. https://www.vogelbescherming.nl/actueel/bericht/?bericht=2219; http://www.ad.nl/binnenland/vogels-kijken-is-populair-onder-vrouwen-in-den-haag~adfd3eae/.

[6] http://www.cubra.nl/brabantslandschap/vogelsjeroenbosch.htm.

[7] https://www.historischnieuwsblad.nl/nl/artikel/45184/leonardo-da-vinci-1452-1519.html; https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Leonardo_da_Vinci.

[8] https://lareviewofbooks.org/article/philosopher-failure-emil-ciorans-heights-despair/.

[9] https://en.m.wikipedia.org/wiki/Willem_van_Mieris; http://www.schilderijen.nu/schilderij/willem-van-mieris/de-ontsnapte-vogel?i=16097.

[10] Ton Lemaire woont al geruime tijd in Frankrijk. Met behoud van zijn Nederlandse uitkering streeft hij daar op vergaande wijze zijn autonomie na met behulp van een moestuin en door bijen te houden. Zie: https://nl.wikipedia.org/wiki/Ton_Lemaire; https://www.vn.nl/ton-lemaire-wij-mensen-zijn-tragische-dieren/; Ton Lemaire, Filosofie van het landschap (Amsterdam 2007) pagina 39.

Lader Bezig met laden...
EAD logo Duurt het te lang?

Opnieuw laden Laad het document opnieuw
| Open Openen in nieuwe tab

[11] https://nl.wikipedia.org/wiki/Caspar_David_Friedrich; http://static.digischool.nl/ckv2/romantiek/friedrich/casper1.htm; https://theculturetrip.com/europe/germany/articles/the-revival-of-the-art-of-caspar-david-friedrich/; https://nl.wikipedia.org/wiki/Arnold_B%C3%B6cklin; https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Het_dodeneiland_(B%C3%B6cklin)#/media/Bestand%3AArnold_B%C3%B6cklin_-_Die_Toteninsel_III_(Alte_Nationalgalerie%2C_Berlin).jpg; https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Edvard_Munch; http://www.19thc-artworldwide.org/autumn09/becoming-edvard-munch-influence-anxiety-and-myth; https://brokenbelievers.com/2014/08/24/the-melancholy-of-edvard-munch/; https://www.moma.org/learn/moma_learning/edvard-munch-melancholy-evening-on-the-shore-1896; http://www.theartstory.org/artist-munch-edvard.htm.

[12] Eric Wilson wijst op de waarde van melancholie, ook in creatief opzicht. Bij de geluksobsessie van veel westerlingen plaatst hij zijn vraagtekens. Zie: http://www.smithsonianmag.com/arts-culture/interview-eric-g-wilson-51877918/.

[13] https://plato.stanford.edu/entries/japanese-aesthetics/.

[14] https://nl.wikipedia.org/wiki/White_Lies. Een alleraardigste videoclip van deze band staat op: https://youtu.be/8Cn4huIqY8o; https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Max%C3%AFmo_Park; https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Editors; https://nl.wikipedia.org/wiki/Depeche_Mode; Ik ben zo vrij levenslustige lezeressen op het volgende nummer te wijzen: https://youtu.be/DVGyaaibz_4 .

[15] https://en.m.wikipedia.org/wiki/The_Raven; Christopher  Lee op YouTube: https://youtu.be/BefliMlEzZ8; http://www.goodreads.com/quotes/205791-the-death-of-a-beautiful-woman-is-unquestionably-the-most; https://en.m.wikipedia.org/wiki/Romanticism.

Lader Bezig met laden...
EAD logo Duurt het te lang?

Opnieuw laden Laad het document opnieuw
| Open Openen in nieuwe tab

[16] https://www.groene.nl/artikel/draken-van-de-natuur.

[17] http://www.express.co.uk/expressyourself/105389/Misery-of-the-first-blonde-bombshell; http://www.hollywoodsgoldenage.com/actors/jean_harlow.html.

[18] https://www.literairnederland.nl/zonder-filter-robert-van-raffe/; http://teunisbunt.blogspot.nl/2014/03/zonder-filter-robert-van-raffe.html; Voorwaarts, dandy! Met deze aanhef begint een recensie van Zonder filter. In zijn bachelorthesis over het dandyisme noemt Van Raffe een dandy een mens in wording. Ik zelf beschouw me veeleer als een man in verval. Of een man in verwording, als dit de lezeres meer behaagt. Het mooie ervan is wel dat ook dit wijst op dynamiek! 

De dandy neemt niets serieus! Een prachtige zin uit Van Raffe’s proeve van academisch kunnen. Serieus commentaar hierop laat ik achterwege, want ik weet over dit onderwerp te weinig. Ik ben onvoldoende erin geschoold. Wat het dandyisme betreft ben ik veeleer een road scholar. 

Lader Bezig met laden...
EAD logo Duurt het te lang?

Opnieuw laden Laad het document opnieuw
| Open Openen in nieuwe tab

[19] Ook het bespieden van vogels is een groot genoegen! Het spotten van een tapuit is puur genot. Weetjes over dit bijzondere zangvogeltje staan op: 

Lader Bezig met laden...
EAD logo Duurt het te lang?

Opnieuw laden Laad het document opnieuw
| Open Openen in nieuwe tab

[20] https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Lars_von_Trier; http://theretroset.com/lars-von-trier-the-romantic-cynic/; https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Melancholia; http://www.filmkrant.nl/TS_september_2011/7129; https://youtu.be/fcZWZhUozr4 Melancholia Lars von  Trier.

[21] There really is no such thing as art. There are only artists. Deze visie van Gombrich laat ik verder onbesproken; dat is iets voor een proefschrift!  http://arthistorypart1.blogspot.nl/2008/01/there-is-no-such-thing-as-art-there-are.html.

[22] http://aestheticstoday.blogspot.nl/2013/02/comments-on-nietzsches-on-truth-and-lie.html; http://oregonstate.edu/instruct/phl201/modules/Philosophers/Nietzsche/Truth_and_Lie_in_an_Extra-Moral_Sense.htm.

[23] Een interessant artikel over utopische verlangens valt te lezen op: http://www.dbnl.org/tekst/_ras001198401_01/_ras001198401_01_0059.php.

[24] Als dark romantic heb ik zo mijn twijfels. Maar ik wil de lezeres toch enige hoop bieden, hoe utopisch ook.

Ineke de Vries en de kunst als kijkgenot

Ineke de Vries en de kunst als kijkgenot

 

Leidse Hout, Ineke de Vries

Ineke de Vries en de kunst als kijkgenot

Haar hele leven is verweven met de kunst. Bij mijn ouders thuis in Haarlem kwamen Anton Heyboer, Kees Verwey en Mari Andriessen over de vloer. Mijn vader was namelijk kunstschilder.[1] Na haar jeugd zocht Ineke de Vries haar heil in Leiden. Inmiddels is ze al meer dan dertig jaar als kunstenares en model werkzaam in de sleutelstad.[2]

Bos Velsen, Ineke de Vries

Zeegezichten, boslandschappen en pittoreske, mediterraan aandoende dorpjes kenmerken haar met een speciale olieverf vervaardigde schilderijen. Mensen en dieren zijn zo goed als afwezig.[3] Toch hou ik van mensen, hoor. En net als jij vind ik vogels prachtig. Maar het is nooit bij me opgekomen ze te schilderen.

De religieuze symboliek en innerlijke ontwrichting waarmee de schilderijen van Caspar David Friedrich zijn doortrokken, ontbreken bij haar.[4] De Vries blinkt uit in het scheppen van idyllen. Haar kunst is kijkgenot.

De natuur is voor tevredenen of legen.[5] Met deze dichtregel van Bloem zegt ze niets te kunnen. Ik wil landschappelijke schoonheid laten zien. De natuur is mijn inspiratiebron. Hierbij gaat het mij om compositie, kleur en vorm.

Waardoor worden de thema’s en genrekeuzen van de kunstenares bepaald? Geen paniek! Deze vraag ga ik niet uitgebreid beantwoorden. Maar de sturing van de artistieke conceptie en waarneming wil ik graag eventjes contextualiseren, zonder al te vermoeiend te willen worden.

De wereldwijde verstedelijking dringt de natuur steeds verder terug. Er is nog nauwelijks ruimte voor, behalve op het linnen doek. Staat de natuur symbool voor een onbestemd verlangen, een dagdroom van de stedeling? De Vries is de stad trouw gebleven maar zocht de schoonheid daarbuiten. Iets vergelijkbaars valt te constateren bij landelijke politici. Met behulp van Google wist ik de woonplaatsen te achterhalen van degenen onder hen die zich met overgave als natuurminnaars profileren. Bijna allemaal bleken ze in een grote stad te wonen! [6]

Met haar schilderij Leidse Hout heeft De Vries dit park in herfsttooi afgebeeld. De begeerte om er gelijk naartoe te gaan overmande me toen ik haar kunstwerk in me opnam. Het oogt immers als een utopie, een nabij gelegen paradijs! Door het voortdurend hoorbaar autogeraas kan de Leidse Hout evenwel ook worden ervaren als een dystopie.[7] Althans, voor degenen die met gevoelige oren zijn behept.[8]

De film Soylent green wordt gerekend tot de dystopieën.[9] In dit verhaal heeft de mensheid de natuur verwoest. Landbouw is niet meer mogelijk. Dankzij de verstrekking van voedsel door een bedrijf, Soylent green geheten, weten mensen zich toch min of meer te redden. Euthanasie wordt bij volwassenen dwingend toegepast; dit is uit nood geboren. In deze laatste levensfase mag men naar een beeldscherm kijken waarop bossen, beken en wuivend graan zijn te bewonderen. Op muziek van Beethoven en later Grieg wordt afscheid genomen. Deze toekomstnachtmerrie wordt overigens nog versterkt omdat iemand iets heeft ontdekt: Soylent green is people!

Dansende vrouw, Ineke de Vries

Het draait allemaal om vormen

Terug naar het heden. Naast de natuur zijn ook andere kunstenaars een inspiratiebron voor De Vries. Ik hou van een losse stijl. Sierk Schröder en Yolanda Philippens spreken me erg aan.[10] Ook over haar Leidse vakgenoten Clazien Juffermans en Itsme Marks is ze behoorlijk enthousiast.[11] Vooral Itsme’s portretten zijn fantastisch. Die zijn zo levendig.

Eva Maria Saint  North by Northwest

De Vries is ook etsend en beeldhouwend actief. Haar ets Dansende vrouw is een en al roesverwekkende beweeglijkheid. Ook haar sculpturen zijn een lust voor het oog. Ik doe dit nu al meer dan twintig jaar. En het draait allemaal om vormen. 

Na deze zin was een overstapje naar de film gauw gemaakt. Hitchcock is een van mijn favoriete regisseurs. North by Northwest is bloedstollend, net als die zwart-rode jurk van Eva Maria Saint. Je kent haar vast wel. Jij hebt toch een boek geschreven over platinablonde actrices?

Over de elegantie van Audrey Hepburn raakt De Vries niet uitgepraat. Helaas heeft deze heldin van het witte doek nooit een film met Hitchcock gemaakt. Ik vond haar een adembenemende vrouw. Haar verzonnen verzetsverleden boeit me niet.[12] En jij verzint toch ook weleens wat?

In Charade schittert Hepburn, met Cary Grant als tegenspeler. Deze film wordt weleens omschreven als the best Hitchcock movie Hitchcock never made.[13] Hierin gaat Hepburn elegant gekleed zoals bioscoopbezoekers haar in die tijd het liefste zagen. Ook door deze actrice ben ik nu van een stijlvol slot verzekerd! Want evenals de kunstwerken van De Vries stond zij garant voor fabelachtig kijkgenot.

 

 

 

Huisje 3, Ineke de Vries

 

Vrouwentorso 1, Ineke de Vries

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Noten

[1] https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Anton_Heyboer; https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Mari_Andriessen; https://www.trouw.nl/home/kees-verwey-1900-1995~ad7d82ba/.

[2] Exposities van door Ineke de Vries gemaakte kunstwerken vinden op dit moment plaats in de Warmondse Oude School en het Golden Tulip Hotel te Noordwijk.

Zie verder: http://atelierdevries.nl/werk.html; http://www.deleidschemondialen.nl/ineke-de-vries/; http://galeriebeeldschoon.nl/de%20kunstenaars/ineke%20de%20vries.html.

[3] Mensen schildert ze zelden, maar van haar vader heeft ze een portret gemaakt!

Sjoerd de Vries 

[4] https://en.m.wikipedia.org/wiki/Caspar_David_Friedrich.

[5]

DE DAPPERSTRAAT

Natuur is voor tevredenen of legen.
En dan: wat is natuur nog in dit land?
Een stukje bos, ter grootte van een krant,
Een heuvel met wat villaatjes ertegen.

Geef mij de grauwe, stedelijke wegen,
De’ in kaden vastgeklonken waterkant,
De wolken, nooit zo schoon dan als ze, omrand
Door zolderramen, langs de lucht bewegen.

Alles is veel voor wie niet veel verwacht.
Het leven houdt zijn wonderen verborgen
Tot het ze, opeens, toont in hun hogen staat.

Dit heb ik bij mijzelven overdacht,
Verregend, op een miezerigen morgen,
Domweg gelukkig, in de Dapperstraat.

 http://cf.hum.uva.nl/dsp/ljc/bloem/dapper.html.

[6] Alleen Marianne Thieme, fractievoorzitter van de Partij voor de Dieren, woont in een dorp.

[7]  https://en.m.wikipedia.org/wiki/Arcadia_(utopia); https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Utopie; https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Dystopie; https://www.trouw.nl/home/geen-utopie-zonder-dystopie~a7466023/,

[8] In dit park schijnt een zoogdier te leven met een nog veel sensitiever gehoor, namelijk de rosse vleermuis. Zie https://nl.wikipedia.org/wiki/Leidse_Hout.

[9]  https://en.m.wikipedia.org/wiki/Soylent_Green; https://youtu.be/yOV8mBjHHYg.

[10] https://nl.wikipedia.org/wiki/Sierk_Schr%C3%B6der; http://www.sierkschroeder.com; http://www.kunsthuizen.nl/kunstenaars/yolanda-philippens; http://www.yp-art.nl.

[11] https://www.arsaemula.nl/clazien-juffermans/; http://www.galeries.nl/mnkunstenaar.asp?artistnr=27131&vane=1&em=&meer=&sessionti=694137266; http://www.doriandoliveiradandyisme.nl/itsme-marks-laatbloeier-leven-als-lijnenspel/; http://kunstvanmarks.exto.nl/.

[12] https://www.biography.com/news/audrey-hepburn-facts-biography;   https://www.vn.nl/audrey-hepburn-sprookje-van-een-angstig-leven/;  https://lisawallerrogers.com/2014/11/13/audrey-hepburn-the-family-skeletons/ .

[13] https://onartandaesthetics.com/2016/02/06/the-best-hitchcock-movie-that-hitchcock-never-made/.

Wouter van der Loo en de weggeefkunst

Wouter van der Loo en de weggeefkunst

Caro Emerald, Wouter van der Loo, 2008

Wouter van der Loo en de weggeefkunst

Ik kan niet tekenen. En de Leidse kunstenaar Wouter van der Loo wil het ook niet leren. Om schilderijen te maken die hem voor ogen staan moet hij dus creatieve oplossingen bedenken.[1]

Tien jaar geleden sloeg plots de scheppingsdrang bij hem in. Je mag het God of een mystieke ervaring noemen. Voor mij kwam het gewoon uit de lucht vallen. Eigenlijk betekenen die woorden allemaal hetzelfde.

Met zijn kunst wil hij niets bereiken. Maar als ik de wereld een beetje kan verfraaien is dat meegenomen. Zijn met oliepastelkrijt vervaardigde schilderijen geven blijk van een eigenaardige humor, zoals het portret van een kapper met twee scharen laat zien. Een ander kunstwerk van hem voorzag hij van een stukje velours. Het lukte hem namelijk niet om een bepaald voorbeeld goed na te schilderen. Uiteindelijk wist hij het artistieke probleem op deze manier op te lossen.[2]

Een praatje met Vincent van Gogh

Pico Bello, Wouter van der Loo, 2017

Met kunstgeschiedenis zegt hij weinig op te hebben. Ik lees bijna geen boeken hierover. Maar Vincent van Gogh is een schilder die hij diep bewondert. Al zijn brieven heb ik gelezen. Ik praat ook af en toe met hem. De legendarische negentiende-eeuwse schilder gaat overigens nimmer met hem in gesprek. Dit laatste mogelijk tot opluchting van menig lezeres.

Dat Don McLeans Vincent een van Van der Loo’s lievelingsnummers is, mag niemand verrassen.[3] Deze song is immers een ode aan Van Goghs schilderijen. Evenals zijn artistieke held heeft de Leidse kunstenaar veel met bloemen.[4] Bijna dagelijks plukt hij ze en maakt daarvan een boeketje. Vervolgens fotografeert en filmt hij dit ruikertje. Het gaat mij om de kleurencombinaties. In bloemen zelf, of de namen ervan, ben ik niet geïnteresseerd. Na gedane arbeid geeft hij zijn bloemstukjes cadeau. Met enig recht kan men hem dus ook een weggeefkunstenaar noemen.

Mijn kunst betekent niets. Toch doe ik het graag. Waardering zegt hij niet te zoeken. Ik geniet van het scheppen en roei met de riemen die ik heb.[5] En bloemen zijn me in alles het dierbaarst.

De symboliek van de bloem is een veel beschreven onderwerp in de kunstgeschiedenis.[6] Zij staat onder meer voor vergankelijkheid, een fatale vrouw en passie.[7] Huysmans literaire schepping Jean des Esseintes zocht zijn geluk in bloemen die zoveel mogelijk leken op kunstbloemen. Apart genoeg wordt in deze roman voorspeld dat de toekomst aan de floristen is.[8]

Van der Loo wil van al deze verhalen en betekenissen niets weten. Bloemen zijn er om te plukken en weg te geven. Verwelkt nu de millennialange symboliek in de kunst en verwijst een bloem in deze nieuwe tijd echt alleen maar naar een bloem?

Korfu Beauty, Wouter van der Loo, 2017

Een gevangenis voor kunstenaars

Zonder vrijheid zegt Van der Loo niet te kunnen leven. Das Leben der Anderen beschouwt hij als een van de meest aangrijpende films over vrijheid en het gemis ervan.[9]

Haagweg 4 noemt hij een gevangenis voor kunstenaars. Over de hoge huren die de artiesten aldaar dwingen tot het geven van steeds meer workshops, spreekt hij meewarig. Veranderen vrije geesten zo niet in boekhouders, in de greep van schulden en vele verplichtingen?, laat hij als vraag niet zozeer onderzoekend maar eerder retorisch rollen.

In Ferreri’s film Tales of ordinary madness zien we een aan drankzucht lijdende poëet die er niet in slaagt om in een kantoortuin, onder toezicht van een leidinggevende die mensen als activa ziet, te dichten.[10] Deze tot lyriek geneigde man kan gewoonweg niet mee met zijn tijd!

Het vreemde aan het huidige economische systeem is dat er geen alternatieven meer schijnen te zijn. Daarbuiten bestaan louter illusies. Binnen dit denken wordt keuzevrijheid echter verheerlijkt, alsmede de vele mogelijkheden van de mens in zijn rol als consument. In deze werkelijkheid vol bejubelde ondernemerszin blijven verbeeldingsrijke schilders hun genres trouw en zoeken naarstig naar modellen. Ik laat dit door Van der Loo aangekaarte thema nu verder rusten, want zelf weet ik er te weinig van.

Ik ben een buitenbeentje in het Leidse kunstleven. Ik heb ook niet bar veel met dat wereldje. Toch is Van der Loo over sommige schilders in de sleutelstad buitengewoon lovend. Zo mag bijvoorbeeld (de naar het symbolisme neigende!) Justus Dick Bakhuizen van den Brink op zijn enthousiaste waardering rekenen.[11]

Een blind proces?

Stanversta’s wit, Wouter van der Loo, 2017

Evolutiebiologen gaan ervan uit dat het leven een blind en toevallig proces is. Is de kunst dit ook, met criteria die voortdurend aan verandering onderhevig zijn? [12] Deze vraag laat zich gemakkelijk stellen! Een overtuigend antwoord hierop kan ik niet geven.

Is kunst bij uitstek een communicatief proces waarbij bruikbare netwerken en sociale handigheid voorop staan? [13] 

De vraag naar kwaliteit dringt zich tevens op. Robert Pirsig heeft in Zen en de kunst van het motoronderhoud op grootse wijze verslag gedaan van zijn zoektocht naar kwaliteit. En als ik deze roman goed heb begrepen is dit begrip allerminst een hersenschim. Verdere verwijzingen laat ik evenwel achterwege. De indruk dat ik in filosofische kwesties een VVV-functie ambieer, voorkom ik graag.[14]

Millennialang was in de westerse geschiedenis sprake van een verdubbelde werkelijkheid, waarbij de spirituele wereld door Nietzsche uiteindelijk als fantoom werd weggezet. Metafysica is in verlichte kringen min of meer afgeschaft.[15] Hierbij is het mensbeeld veranderd in een biochemische veelheid zonder centrale regelkamer.

Verliest hierdoor ook de kunst veel aan betekenissen en symboliek zoals eerder met de bloem naar voren kwam? Rest ons slechts een loom vakantiegevoel terwijl we naar schilderijen vol pittoreske landschappen kijken?

 Leidse Kareltje

Leidse Kareltje, Marnix Reub

In het begin van deze eeuw verklaarde de taalkundige Dick Wortel het Leidse dialect voor uitgestorven.[16] Een paar jaar later werd het Leids dictee geïntroduceerd.[17] Daarna zag ook Leidse Kareltje, een door Van der Loo bedachte stripfiguur, het licht.

Zijn in het Leids geschreven commentaren gaan hem gemakkelijk af, dit in tegenstelling tot het tekenen. Ik ben op zoek naar een cartoonist. Mij lukt het niet om emoties uit te beelden bij zo’n stripfiguur. Daarom is Leidse Kareltje, hoe veelbelovend ook, tot nu vooral in goede bedoelingen blijven steken. Wel zijn zo nu en dan enkele uitspraken van deze Leidse Glibber via Facebook te volgen.[18]

Terug naar de echte wereld! Van der Loo’s muziekliefde beperkt zich geenszins tot de pop. Ook naar jazz gaat mijn hart uit. Zijn passie hiervoor blijkt uit zijn schilderij waarop een vrouw staat afgebeeld die verdacht veel lijkt op Caro Emerald.[19] En een gedichtje van hem siert bovendien de cd-cover van saxofonist Ruud de Vries. [20]

Van der Loo zegt zich nu al te verheugen op een plaatselijk festival dat binnenkort plaatsvindt. Want daar zal de jazz verschijnen in de ravissante gedaante van zangeres Vivienne Aerts. In het gezelschap van Leidse Kareltje weet hij vast hiervan te genieten![21]

Door zijn volstrekte eigenzinnigheid is Van der Loo bijkans uitgegroeid tot een literair aandoende figuur. In de roman Aanwezig van Jerzy Kosinksi worden letterlijke uitspraken van zijn belangrijkste personage almaar figuurlijk uitgelegd. Daardoor groeit de man uit tot een waar orakel. Gecertificeerde exegeten buitelen over elkaar heen om hem te begrijpen.[22] Het antwoord op de vraag of dit lot ook voor Van der Loo is weggelegd, ligt in de toekomst.

 

Le parfumeur, Wouter van der Loo, 2013

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Parodie op de Temptation of Saint Andrew van Salvador Dali, Wouter van der Loo, 2011

 

 

 

 

 

Noten

[1] Exposities van Wouter van der Loo zijn, in combinatie met atelier Koloriet, in het Leiderdorpse Alrijne ziekenhuis (afdeling Radiologie) te zien. Sinds kort zijn ook in de Warmondse Oude School enkele schilderijen van hem te bewonderen. Deze tentoonstelling is georganiseerd door galerie Beeldschoon. Een aantal bij deze galerie aangesloten schilders exposeren daar eveneens. Zie ook http://atelierkoloriet.nl/; http://galeriebeeldschoon.nl/de%20kunstenaars/Paco-Art/index.html en op Facebook: https://www.facebook.com/PACOVERBEGNA/.

[2] https://www.facebook.com/PACOVERBEGNA/photos/a.853215538099889.1073741848.248646445223471/1301873453234093/?type=3&theater.

[3] https://en.m.wikipedia.org/wiki/Don_McLeanhttp://www.telegraph.co.uk/culture/music/rockandpopfeatures/7264618/Don-McLean-interview-Why-I-had-to-write-Vincent.html.

[4] https://www.facebook.com/PACOVERBEGNA/photos/pb.248646445223471.-2207520000.1495789665./1350355358385902/?type=3&theater.

[5] Renoirs Lunch van de roeiers is een schilderij dat Van der Loo na aan het hart ligt. Zijn band met de roeisport is hieraan ongetwijfeld debet. Zie https://nl.wikipedia.org/wiki/Lunch_van_de_roeiers.

[6] http://cujah.org/past-volumes/volume-vi/essay-12-volume/; https://books.google.nl/books?id=LurQHP55u8MC&pg=PA42&lpg=PA42&dq=flower+symbolism+in+nineteenth+century&source=bl&ots=vbbnOXFKmd&sig=MTxoNIG656v4UlBQQm2gCFEMsG8&hl=nl&sa=X&ved=0ahUKEwjKxpLH1ovUAhVFElAKHWCiDRIQ6AEITjAJ#v=onepage&q=flower%20symbolism%20in%20nineteenth%20century&f=false; https://hyperallergic.com/129541/the-secret-victorian-language-of-flowers/; https://lidogallery.wordpress.com/2012/03/15/the-language-of-flowers-in-art/.

[7] 

Lader Bezig met laden...
EAD logo Duurt het te lang?

Opnieuw laden Laad het document opnieuw
| Open Openen in nieuwe tab

[8] http://www.victorianweb.org/decadence/huysmans/8.html.

[9] Weetjes over deze film staan op https://en.m.wikipedia.org/wiki/The_Lives_of_Others.

[10] https://en.m.wikipedia.org/wiki/Tales_of_Ordinary_Madness; Het YouTube filmfragment heb ik bijgevoegd vanwege de fraaie zinnen over stijl: https://youtu.be/wfyah1V0g1g.

[11] http://www.deleidschemondialen.nl/user/justus-dick-bakhuizen-van-den-brink/; http://www.jdbakhuizen.nl/.

[12] Een pakkend citaat over kunst wil ik de lezeres niet onthouden! 

(…) and he who contemplates a work of art, inhabit a world with an intense and peculiar significance of its own; that significance is unrelated to the significance of life. In this world the emotions of life find no place. It is a world with emotions of its own. Uit: Clive Bell, Art, (1914) pagina 25.

[13] Latour excelleert in netwerk-theorieën. Beuys benutte tijdens zijn ondoorgrondelijke gesprekken over kunst nog een poffertjeskraam van marxistische makelij, passend bij de jaren zeventig van de vorige eeuw. In het begin van diezelfde eeuw meende Lloyd Wright dat de toekomst van de kunst aan de machine was. Vijftig jaar eerder hield Tolstoj er nog erg verheven denkbeelden op na en zag kunst in relatie tot God en de menselijke broederschap.

Voor wie zich aan deze nogal willekeurige bloemlezing te buiten wil gaan: https://en.m.wikipedia.org/wiki/Bruno_Latour; http://www.metropolism.com/nl/features/23831_bruno_latour; https://books.google.nl/books?id=WeK2vm7X4MYC&pg=PR10&lpg=PR10&dq=art+as+a+social+process&source=bl&ots=0rOD3zfOhm&sig=jNUE0VV8t0_ez02fAH9qczBmwh;

http://www.smithsonianmag.com/history/the-triumph-of-frank-lloyd-wright-132535844/

Lader Bezig met laden...
EAD logo Duurt het te lang?

Opnieuw laden Laad het document opnieuw
| Open Openen in nieuwe tab
.

[14] https://nl.wikipedia.org/wiki/Zen_en_de_Kunst_van_het_Motoronderhoud; https://nl.wikipedia.org/wiki/Robert_M._Pirsig; https://www.theguardian.com/books/2006/nov/19/fiction.

[15] Dit is een sweeping statement; ik weet het!

[16] https://www.trouw.nl/home/het-leidse-dialect-werd-vaak-lelijk-genoemd-en-is-nu-verdwenen~a80dc6ab/; https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Leids_(dialect); http://www.mijnwoordenboek.nl/dialect/leids.

[17] http://www.omroepwest.nl/nieuws/9994301/Dictee-in-Leids-dialect-gehouden.

[18] https://www.facebook.com/leidsekareltje/.

[19] Voor wie deze zangeres nog nooit heeft gehoord is een muisklik voldoende om dit gemis weg te nemen: https://youtu.be/T0rGrXRm9Js.

[20] https://www.facebook.com/PACOVERBEGNA/photos/a.274318795989569.68442.248646445223471/808717535883023/?type=3&theater; https://www.jazztracks.nl/a-40056457/ruud-de-vries-saxofoon/ruud-de-vries-moodprints-album-cd/; https://www.ruuddevries.nl/Saxophonist-Saxofonist-Ruud-de-Vries-Introduction-2017.html.

[21] http://www.vivienneaerts.nl/; http://femketilstra.nl/portfolio-item/new-york-vivienne-aerts-interview/; https://youtu.be/is1LCozFcIw.

[22] https://nl.wikipedia.org/wiki/Aanwezig_(roman); https://nl.wikipedia.org/wiki/Jerzy_Kosinski; http://allreaders.com/book-review-summary/being-there-38897.

Frank de Rooij en het paradijselijke verlangen

Frank de Rooij en het paradijselijke verlangen

Untitled one, Frank de Rooij

Frank de Rooij en het paradijselijke verlangen  

Zijn eigen opvattingen wil hij verdiepen en verder uitwerken. Hierbij wil hij zo min mogelijk worden gehinderd door ontstane verwachtingen, sociale conventies en maatschappelijke wenselijkheden. De Leidse cineast Frank de Rooij zoekt aldus vol overgave zijn vrijheid.[1]

Deze hunkering naar vrijheid was voor hem een belangrijke reden om een film te wijden aan zijn schilderende stadsgenoot Justus Donker. Dit bezorgde hem de prijs van beste Nederlandse documentaire uit 2016.[2]  Het is onmiskenbaar dat hij aanvankelijk behoorlijk opkeek tegen deze schilder. Hij koos voor vrijheid; iets wat ik niet zo zou durven, hoor je De Rooij in het begin bewonderend zeggen.

In zijn documentaire blijft de drugsverslaving van Justus Donker allerminst buiten beeld. Daarnaast werkt Donkers geobsedeerde belustheid op een terugkeer als gevierd kunstenaar vervreemdend in de context van diens dakloosheid en doorgesnoven warboel.

Baudelaire noemt in Kunstmatige paradijzen iemand die, ondanks zijn verzwakte innerlijk, van drugs weet af te komen een ontsnapte gevangene.[3] Vanuit dit perspectief komt de vrijheid van Donker in een ander licht te staan.

Donkers verlangen naar zijn gloriejaren in de jaren negentig wordt onverbloemd geregistreerd. In die periode maakte hij, samen met zijn twee broers, als kunstenaar furore. Diverse exposities in Europa en zelfs een in New York viel het werk van de gebroeders ten deel.[4] De filmmaker brengt Donkers huidige werkelijkheid in beeld zonder in voorspelbaar gemoraliseer te vervallen. Ogenschijnlijk wordt de schilder door zijn familie gekoesterd. Tevens geniet hij het voorrecht nog steeds omringd te zijn door behulpzame vrienden.

Inmiddels heeft de man vier kinderen die nimmer bij hem woonden, maar door hun moeder werden opgevoed. Ook jeugdzorg schijnt nog een tijdje zijn kroost onder haar hoede te hebben genomen. Zijn tegenwoordige vriendin is eveneens verslaafd; aan welke middelen precies kon ik niet allemaal onthouden. De kunstenaar maakt al jarenlang gebruik van gemeentelijke bijstand, maar droomt van grote rijkdom, feesten vol beroemdheden en chicks for free. De Rooij toont dit indringend en onversneden.[5]

Er zijn vrijgezellen die zouden tekenen voor een partner en een steunend sociaal netwerk. Dit zou voor hen welhaast al iets paradijselijks zijn! Justus Donker ziet dit klaarblijkelijk niet, of anders. Wat mensen eigenlijk zien, is een vraag die blijft boeien.

 

Angst voor de vrijheid

Angst voor de vrijheid, Frank de Rooij

Vrijheid trek ik nu als thema graag in het algemene, met behulp van het bijkans vergeten toneelstuk De rinoceros, geschreven door Eugène Ionesco. In dit verhaal veranderen mensen allengs in het gepantserde dier uit de titel. Naar de worsteling van degenen die deze transformatie nog niet hebben ondergaan, gaat alle aandacht uit. Tot ook zij bezwijken aan de begeerte erbij te willen horen. Slechts één man weet dit allemaal te weerstaan. Ik zal niet capituleren zijn diens laatste woorden.

Dat de zucht tot conformisme hierin wordt gehekeld, is zonneklaar. Opmerkingen van de schrijver bevestigen dit bovendien. Tijdens een in 1960 afgenomen interview kwam hij terug op zijn toneelstuk dat een jaar voordien was verschenen. Hierin zegt hij gaandeweg zijn leven verbijsterd te zijn geraakt door de snelle en veelal bizarre kenteringen in de publieke opinie. Hij vergelijkt dit proces met een besmetting, een epidemie zelfs. People allow themselves invaded by a new religion, a doctrine, a fanaticism. They would kill you with the best of consciences.[6]

De in Frankfurt geboren psycholoog Erich Fromm veroordeelde in zijn Angst voor de vrijheid al eerder de drang tot conformisme en beschreef de autoritaire, destructieve en sadomasochistische karakteristieken ervan.[7] Fromm heeft veel invloed op me gehad. Het lezen van zijn boeken heeft mij veranderd, aldus De Rooij. Bovenstaand schilderij behoeft, naar mijn smaak, dan verder ook geen toelichting.

 

De dorst naar authenticiteit 

De documentairemaker zoekt bevlogen naar authenticiteit. Ook dit zal hem zonder twijfel tot een portret van Donker hebben gedreven. Niettemin is een kanttekening op zijn plaats gezien De Rooij’s nadruk op echtheid en emotie. Is Justus Donker wel zo authentiek en puur als de cineast doet voorkomen? Deze vraag kwam tijdens het kijken naar de documentaire bij me op, maar kon ik toen niet goed beantwoorden. Aangezien ik weinig wist over deze schilder en evenmin iets over zijn familie besloot ik Google in te schakelen om mij van mijn onwetendheid te verlossen.

Justus Donkers vader is eigenaar van een uitgeverij. De opa van Justus was de oprichter ervan. Bij deze firma is al een boek over Aad Donker gepubliceerd. Volgend jaar verschijnt daar bovendien nog een biografie over hem. Deze broer van Justus beroofde zich na zijn golden years van het leven. De Rooij verwijst overigens in zijn filmisch portret ook naar dit drama.[8]  Gijs, de andere broer van Justus, leeft en schildert nog.  

Voordat dit edele drietal aan hun studie aan de Haagse kunstacademie begon, verbleven Aad en Gijs een aantal maanden in Zuid-Afrika. Aldaar werden ze opgevangen en onderricht door een oom die in dat land een uitgeverij bezat. De bedoeling was dat Aad bij zijn oom het uitgeversvak zou leren. Dat een sterk ontwikkeld gevoel voor publiciteit in een dergelijk milieu aanwezig zal zijn, lijkt me moeilijk te ontkennen. Justus Donker weet zich in ieder geval met zijn verslavingen als kunstenaar behoorlijk in de markt te zetten!

Jij moet een film over me maken, sprak de schilder tegen De Rooij toen ze elkaar bij toeval leerden kennen. Daarna raakten ze min of meer met elkaar bevriend, met de nu besproken documentaire als gevolg.[9] Er is nog een andere documentaire waarin Justus een rol speelt, namelijk die over zijn broer Aad.[10] Zoveel media-aandacht valt niet elke Nederlandse schilder ten deel, hoe getalenteerd hij verder ook moge zijn. De kwaliteit van Donkers kunst laat ik als kwestie liever rusten. Het is me nu al ingewikkeld genoeg.[11]

De vraag naar Donkers authenticiteit ben ik niet vergeten! Het antwoord moet ik echter schuldig blijven. Ik weet het niet. Wel weet ik dat dandy’s geenszins het privilege bezitten om over een uiterst gelaagd bewustzijn te beschikken. En voor de onderzoekend ingestelde lezeres is er altijd nog de website van Justus Donker om tot een dieper inzicht te komen over deze kleurrijke kunstenaar.[12]

Volgens de filosoof Charles Taylor is het verlangen naar authenticiteit een kind van de Romantiek. In The ethics of authenticity noemt hij dit streven een gevolg van de maatschappelijke onbetrokkenheid en het verregaande individualisme dat het rationalisme in de achttiende eeuw kenmerkt.[13] Dat kan! Maar voor mij is nu vooral de vraag van belang of authenticiteit geen luchtspiegeling is. Hierop heeft Cindy Sherman een boeiend antwoord gegeven. In haar werk is zij zowel fotografe als model. De kunstenares heeft een eindeloze reeks portretten van zichzelf gemaakt. Volgens haar zijn dit echter geen zelfportretten! Sherman gaat er vanuit dat mensen samenvallen met hun rollen. Ook is ze van mening dat gezichten façades zijn. En dat laat ze met haar kunst zien. Authenticiteit is een illusie. Dat is haar boodschap.[14]

De Rooij gelooft, zoals gezegd, evenwel in authenticiteit. Met voorgeschreven denken en doen heeft hij niets. Zijn graalmotief is de echtheid. Het emotionele leven staat bij hem centraal. Dat hij zichzelf in dit opzicht in alle kwetsbaarheid durft te laten zien, bewees hij in een documentaire (2011) over het stervensproces van zijn vader.[15]            

                                  

Het vlot van de Medusa, Théodore Géricault

Het vlot van de Medusa

Ik kijk regelmatig naar de sterren om op een bepaalde manier toch even contact met hem te maken. Ik weet niet of hij daar iets van mee krijgt, maar ik hoop het soms. De Rooij zegt het verlies van zijn vader inmiddels te hebben verwerkt, maar vergeten is hij hem niet.

De dood is het collectieve lot der mensheid. In de kunst bestaan over dit fatum uiterst fraaie stileringen. Zeker negentiende-eeuwse romantici werden door de sterfelijkheid geobsedeerd. It makes them feel towards their fellow men much as you might feel like towards fellow survivors on a raft. Het door Géricault gemaakte schilderij Het vlot van de Medusa is een rake uitbeelding van dit besef.[16]

De Engelse romantische dichters zijn nu niet meer te mijden, gezien het aangesneden thema. In de Leidse Breestraat staat op een muur poëzie van Keats over de dood. Ook Byron en Shelley lieten zich in dezen niet onbetuigd. Zo heeft Shelley bijvoorbeeld een gedicht geschreven over Keats naar aanleiding van diens overlijden op zeer jonge leeftijd. 

De in Wenen geboren romantische componist Franz Schubert heeft er eveneens iets moois van weten te maken. Zijn lied De dood en het meisje werd in 1821 uitgebracht. Tien jaar later overleed hij op 31-jarige leeftijd.[17]

Mijn duistere drang om Dark romanticism als kunststroming te bespreken heb ik tot nu weten te bezweren, ook al heeft dit veel van mijn krachten gevergd. Wel moet het mij van het hart dat de negentiende-eeuwse vertolkers van dit levensgevoel bepaald geen verheven gedachten over de mens koesterden. Door hun zwarte kijk op het bestaan werd soms zelfs de dood als uitweg ervaren.[18] 

Gelukkig zorgt de sterfelijkheid ook voor luchtige geluiden. We kunnen bijna alles tegenwoordig overleven, behalve de dood. Deze zin van Wilde wordt tegenwoordig overigens betwist door transhumanisten.[19]

 

Verre verrukkingen

Fine wind, clear morning,  Hokusai

In de documentaire waaraan De Rooij momenteel werkt wil hij laten zien dat het leven niet om succes draait, maar veeleer om mededogen. Hij onderzoekt hierbij ook antwoorden op de vraag waarom wij zo naar waardering smachten. De leer van het taoïsme en boeddhisme vergelijkt hij met de westerse egocultuur en het gebrek aan spiritualiteit. We zijn hopeloos verslaafd aan waardering en succes. En we willen vooral dat anderen ons als succesvol zien. We leven teveel voor de waardering van anderen zonder dit eigenlijk nog in te zien.[20]

Het is de vraag of dit verlangen geen algemeen gegeven is. Hangt de hunkering naar waardering en status niet samen met de mens en zijn existentie als roedeldier? En een hogere status is sinds de dageraad der mensheid doorgaans een probaat middel gebleken om (gerieflijk) te overleven! Dit alles laat ik graag ter overdenking aan de lezeres. Ik spoed mij nu liever naar de verrukkingen van verre culturen.

Exotische verleidingen zijn de westerse cultuur niet vreemd. In de zeventiende eeuw ontstonden er al chinoiserieën. Het begon met keramiek, daarna werd alles dat uit China kwam nagemaakt.[21] Verlichtings- filosofen schreven met verve over de wijsheid van vreemde volkeren.[22] Romantici zoals Cooper en Chateaubriand dweepten met de indianen als natuurvolk.[23] Volgens De Rooij beschouwt Justus Donker zichzelf als een indiaan. Iemand die puur en echt leeft. Een antwoord op de vraag of de eerder genoemde romantici ook met Donker hadden gedweept, gaat mijn fantasie helaas te boven.

In deze grove schets vermeld ik met genoegen Van Gogh en zijn liefde voor de inwoners van Japan, die in de natuur leven alsof ze zelf bloemen waren.[24] Daarnaast was de Japanner Hokusai een door hem bewonderde schilder.[25] Tegelijkertijd lieten veel kunstenaars uit het land van de rijzende zon zich inspireren door Europese schrijvers. Aanvankelijk waren dat vooral Franse auteurs zoals Rousseau en Zola, later kwamen ook Duitse literatoren in de mode.[26]

In de twintigste eeuw heeft Allen Watts in Europa veel zendingswerk verricht. Met zijn boeken presenteerde hij het oosters gedachtegoed aan een groot publiek.[27] Ook de beatniks en hippies dreven gedurende die periode, geregeld gedrogeerd, mee in de spirituele stroom van oost naar west. Zelfs de kroonjuwelen van de westerse wetenschap moesten eraan geloven. Schrijvers zoals Capra en Zukav herkenden in de kwantummechanica de wijsheid uit het oosten. The Tao of physics en The dancing Wu Li masters werden in de jaren zeventig van de vorige eeuw wereldwijd bestsellers.[28]

Met deze boeken zegt De Rooij niet veel op te hebben. Daarentegen boeit De weg van Michael Puett hem mateloos. [29] Erg enthousiast is hij ook over Zhuang Zi. Deze taoïstische geleerde heeft diepe sporen in de Europese literatuur achtergelaten. Volgens bepaalde geesteswetenschappers heeft hij Wilde The picture of Dorian Gray ingefluisterd. Wilde op zijn beurt schreef lovende recensies over Zhuang Zi.[30]

 

Hunkeren naar harmonie met de natuur

Ik denk dat we nog steeds erg kortzichtig zijn over de toestand van de natuur en de gevolgen ervan voor onze eigen gezondheid. Het besef deel te zijn van de natuur dringt onvoldoende door. Om een ecologische catastrofe te voorkomen acht De Rooij een collectief ontwaken noodzakelijk. Gelukkig denk ik meestal dat het ons toch gaat lukken! 

Zijn angst voor een ecologische ramp is begrijpelijk. De onstuimig groeiende wereldbevolking, de stijgende zeespiegel en de vooral in Afrika toenemende verwoestijning zijn inderdaad niet bijster hoopgevend. Zelfs getrainde of beroepsmatige wegkijkers kunnen hieraan moeilijk voorbij gaan.

De huidige consumptieve fixatie stemt De Rooij, ondanks zijn optimistische grondtoon, weleens somber. Af en toe zou ik in het niets willen wegkruipen. De machteloosheid en absurditeit van het leven overmeesteren hem regelmatig. Ik verander dan in een melancholieke cynicus.

Het draait volgens De Rooij om de spirituele kern van het bestaan. Eenvoudig leven betekent naar zijn idee minder afgeleid worden door de materiële werkelijkheid. Het aantrekkelijke van veel inheemse volkeren is ook dat ze harmonieus in de natuur staan. Ik denk dat we veel van hen kunnen leren.[31]

Toch is het maar de vraag of zij wel in harmonie met de natuur leven. De uitroeiing van meer dan tweeduizend vogelsoorten in Polynesië had te maken met het gedrag van volkeren daar, lang voor de komst der Europeanen. Ook het uitsterven van de Japanse zeeleeuw en de Nieuw-Zeelandse moa heeft weinig van doen met de westerse beschaving. We like to think of indigenous people as living in harmony with nature. But this is rarely the case. Humans everywhere will take what they need to survive. That’s how it works, stelt de bioloog Morten Allentoft.[32]

Het besef om op een planeet te leven, was er lange tijd niet. Aardwetenschappen, evolutiebiologie en ecologie zijn in Europa ontwikkelde vakgebieden. Schept kennis moraal omdat pas dan de keuzemogelijkheden kunnen worden overzien? Is De Rooij’s idee van in harmonie met de natuur levende volkeren een romantische illusie, ingegeven door ongenoegen over zijn eigen cultuur?[33] Ketenen mensen zich aan paradijselijke visioenen zonder dit te beseffen? Werken hoogstaande denkbeelden soms drogerend? Misschien verschilt Justus Donker, met al zijn verslavingen, minder van ons dan op het eerste gezicht lijkt!

De dansende Woe-Li meester

Nietzsche!, Frank de Rooij

Ik hou van alle films van David Lynch, in het bijzonder Mulholland drive. Deze film uit 2001 heeft inmiddels een cultstatus en is uitermate geschikt voor liefhebbers van diepzinnige duidingen. A love story in a city of dreams is de prikkelende tagline uit deze neo noire, waarin sprake is van een echte femme fatale![34]

Naar zijn zeggen heeft Into the wild veel indruk op hem gemaakt. Dat is echt een van mijn favorieten, laat De Rooij weten. Happiness is real only when shared with others is een vaak geciteerde zin uit deze film van Sean Penn. Die uitspraak betekent een breuk met het gedachtegoed à la Henry Thoreau waarbij vooral het streven naar autonomie centraal staat. Mensen hebben elkaar nodig. Aldus kan de boodschap van Into the wild worden samengevat.[35]

De Rooij is vol lof over zijn vakgenoten Roy Dames en Sunny Bergman.[36] Ze zijn voorbeelden voor mij, ook in maatschappijkritisch opzicht. Gert de Graaff, met name diens dromerige documentaire De zee die denkt, mag evenzeer op zijn geestdriftige waardering rekenen.[37] Het werk van Michael Moore daarentegen vindt hij vooral linkse propaganda.[38]

Pas als de videofilms van Pipolotti Rist ter sprake komen, gaat De Rooij helemaal los. Haar invalshoek is speels en erg verrassend. Zij is echt fantastisch! Deze in Zwitserland geboren kunstenares maakte tot 1994 deel uit van de muziekgroep Les reines prochaines. In onderstaande videoclip Sip my ocean is haar stem te horen op de melodie van Wicked game, de wereldberoemde hit van Chris Isaak.[39]

Naast documentaires maken, schildert De Rooij ook graag. Dit doet hij meestal in een abstracte, expressionistische stijl.[40] Ik hou van dat felle kleurgebruik. De emoties spatten er vanaf. Ik kan mezelf dan tijdens het schilderen lekker laten gaan.

De Rooij hongert overduidelijk naar passie. Bovendien blaakt hij van vitaliteit. Het is daarom vast niet toevallig dat Friedrich Nietzsche zijn meest geliefde wijsgeer is. In Aldus sprak Zarathoestra verkondigt deze denker de noodzaak om te dansen.[41] Dit doet De Rooij dan ook van harte! Het liefste in Rotterdam, Amsterdam en in Berlijn, de hoofdstad van de techno.[42] Dat Moby tot deze muziekstroming behoort, behoeft ongetwijfeld geen betoog. Ooit omschreef deze popster zichzelf in een interview als een taoist, buddhist, atheist and christian who loves quantum mechanics.[43]

Uit deze woorden spreekt de wens om geen vaste metafysische positie in te willen nemen. Althans, zo kan zijn uitspraak worden uitgelegd. Er is namelijk geen verplichting of noodzaak om te kiezen! De menselijke kennis schiet op dit vlak immers tekort. Waarom zouden we ons vastleggen in een terra incognita? Laten we niet verdwalen in het oneindige; we zijn er niet voor geschapen om daar ook maar het minste benul van te krijgen. Deze uitspraak van de achttiende-eeuwse schrijver Lamettrie leverde verhitte beschuldigingen van atheïsme op.[44] Overigens studeerde deze Franse arts enige tijd in Leiden, waar hij colleges volgde bij Boerhaave.

Wellicht komt eerder genoemd citaat van Moby ook overeen met de zienswijze van John Cage. Diens Music of changes is getoonzet in de geest van het taoïsme. Uit ander werk blijkt evenzeer zijn voorkeur voor verandering waarbij vaste posities worden geschuwd. Cage introduceerde ook het toeval in zijn composities. Dat De Rooij veel op heeft met deze componist mag niemand verbazen.[45]

Ook naar Steve Reich gaat zijn hart uit. Zeker in de auto luister ik vaak naar zijn muziek. Soms gaat het geluid dan op de max. Dat is gaaf.[46] Popartiesten als Eddie Vedder, Sixto Rodriquez en Childish Gambino doen het eveneens goed bij de documentairemaker uit Leiden. Bovendien spreekt het schilderachtige levensverhaal van Rodriquez erg tot zijn verbeelding.[47]

Als het om zijn levenspad gaat danst De Rooij misschien op muziek die alleen hij hoort. In ieder geval wil hij zich niet door andermans oordeel of agenda laten leiden. Hij probeert de moed op te brengen om anders te zijn en als het moet alleen te staan. Nietzsche zal hem daarbij vast en zeker helpen!

 

Crazy Bangkok, Frank de Rooij

Noten

[1] http://frankderooij.eu/; http://galeriebeeldschoon.nl/frank%20de%20rooij.html;   http://www.filmindustry.nl/profielen/view/1118723;

De denkbeelden van De Rooij zijn vergelijkbaar met die van de Engelse vrijdenker John Stuart Mill. Het nu volgende citaat uit Mills On liberty lijkt me daarom van groot belang: The only freedom which deserves the name is that of pursuing our own good in our own way, so long as we do not attempt to deprive others of theirsZie: J. Mill, On liberty (Harmondsworth 1978) pagina 72.

[2] http://www.dichtbij.nl/groot-leiden/regionaal-nieuws/artikel/4192598/justus-donker-film-premiere.aspx; Bespreking door Theo de With in het Leidsch Dagblad, 21 maart 2016.

Lader Bezig met laden...
EAD logo Duurt het te lang?

Opnieuw laden Laad het document opnieuw
| Open Openen in nieuwe tab

https://www.linkedin.com/pulse/best-dutch-documentary-docfeed-festival-2016-frank-de-rooij; Justus. Zie https://vimeo.com/157369596 ; In een interview met Leendert Beekman voor Unity TV vertelde Justus Donker buitengewoon tevreden te zijn met de gemaakte documentaire: http://www.unity.nu/Kijk-terug/aan-tafel-met-leendert/aan-tafel-met-leendert-3-november-2015-.

[3] https://verbodengeschriften.nl/html/kunstmatige-paradijzen.html.

[4] https://www.trouw.nl/home/het-was-donker-in-het-paradijs~a88fcbbe/; https://nl.m.wikipedia.org/wiki/After_Nature; https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Justus_Donker; http://www.justus-donker.com/activiteiten.html; http://ifthenisnow.eu/nl/verhalen/de-wereld-van-de-leidse-kunstenaar-1-justus-donker.

[5] Uit Money for nothing, Dire straits. Zie http://www.azlyrics.com/lyrics/direstraits/moneyfornothing.html; Het gonsde heel New York door. In de New York Times werden ze betiteld als A bunch of crazy Dutch guys. Jaap Scholten in Gentle Giant: http://www.uitgeverijdonker.nl/aad/gentle_giant.html.

[6] E. Ionesco, De rinoceros (Amsterdam 1960); https://en.wikipedia.org/wiki/Rhinoceros_(play). M. Eslin, The Theatre of the absurd (New York 1969) pagina 150-151.

[7] E. Fromm, Angst voor de vrijheid (1941); http://achterdesamenleving.nl/angst-voor-vrijheid/#.WQhQoIjyiM8.

[8] Tentoonstellingscatalogus van Aad Donkers werk. Zie http://www.uitgeverijdonker.nl/aad/autobiografie.html; http://www.uitgeverijdonker.nl/aad/gentle_giant.html; Menno Voskuil werkt momenteel met behulp van een beurs van het Letterenfonds aan een biografie over Aad Donker. Naar verwachting wordt dit boek in 2018 door uitgeverij Donker gepubliceerd. De eerder in dit blog besproken kunstenaar Milan Roeterink schilderde een paar maanden in een groep waartoe ook Gijs, de oudste broer van Justus, behoorde. Ik werk niet met amateurs, beet die Roeterink al snel toe. Gijs Donker twijfelt kennelijk allerminst aan het talent dat het toeval of de goden hem geschonken hebben! En hij houdt dit zeker niet voor zichzelf. Zoiets heeft wel wat. Bovendien pakken journalisten dergelijke uitspraken graag op. Gelet op de huidige kunstbergen kan naamsbekendheid geen kwaad. Of deze zelfverzekerde houding van hem een bewuste mediastrategie is, kan ik niet beoordelen. Een gepassioneerde indruk maakt het in ieder geval zeker! http://www.galeries.nl/mnkunstenaar.asp?artistnr=17314&vane=1&em=&meer=&sessionti=686215635; Golden years, David Bowie. Zie https://youtu.be/wd2clb5T8JA.

[9] http://www.unity.nu/Kijk-terug/aan-tafel-met-leendert/aan-tafel-met-leendert-3-november-2015-.

[10] All you need is me. Portret van Aad Donker, regie Wim van der Aar: https://www.vpro.nl/programmas/2doc/2016/all-you-need-is-me.html.

[11] Gezien het vele ongebruikte filmmateriaal van De Rooij zijn er plannen om een eigen You Tube-kanaal te beginnen, met Justus in de hoofdrol. 

Inmiddels zijn de zonen van hem ook al aan het schilderen geslagen. Er lijkt dus een heuse kunstenaarsdynastie te ontstaan!

[12] http://www.justus-donker.com/index.html.

[13] Ch. Taylor, The ethics of authenticity (Londen 1991) pagina 25.

[14] https://nl.wikipedia.org/wiki/Cindy_Sherman;  https://www.artsy.net/artist/cindy-sherman.

[15]  https://vimeo.com/57519568.

[16] https://en.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A9odore_G%C3%A9ricault.

[17] http://www.muurgedichten.nl/keats.html; https://www.poetryfoundation.org/poems-and-poets/poems/detail/45112; http://mykeep.com/lordbyron/onthedeath.html; http://arts.pallimed.org/2009/04/franz-schubert-death-and-maiden.html; https://en.wikipedia.org/wiki/Der_Tod_und_das_M%C3%A4dchen.

[18] http://www.newworldencyclopedia.org/entry/Dark_romanticism; https://en.m.wikipedia.org/wiki/Dark_romanticism.

[19] https://nl.wikipedia.org/wiki/Transhumanisme.

[20] http://www.bbc.co.uk/religion/religions/taoism/; http://www.rejoicenow.nl/page/taoisme-en-christen-zijn; https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Tao%C3%AFstisch_scheppingsverhaalhttps://sanneburger.com/2016/02/26/de-levende-wijsheid-van-het-taoisme/.

Lader Bezig met laden...
EAD logo Duurt het te lang?

Opnieuw laden Laad het document opnieuw
| Open Openen in nieuwe tab

[21] https://en.m.wikipedia.org/wiki/Chinoiserie; https://www.trouw.nl/cultuur/dromen-van-dat-vreemde-china~a05698ee/.

[22] Montesquieu, Lettres persanes (1721); https://nl.wikipedia.org/wiki/Perzische_brieven.

[23] https://epages.wordpress.com/2010/10/19/the-romantic-idealization-of-american-indians-in-early-american-literature/; https://nl.m.wikipedia.org/wiki/James_Fenimore_Cooperhttps://en.wikipedia.org/wiki/Fran%C3%A7ois-Ren%C3%A9_de_Chateaubriand.

[24] https://www.trouw.nl/home/van-gogh-wilde-kijken-als-de-zo-eenvoudige-japanners-die-in-de-natuur-leven-alsof-ze-zelf-bloemen-waren-~a5346055/.

[25] Over de invloed van Hokusai op Van Gogh zie: https://makingamark.blogspot.nl/2009/05/hokusai-van-gogh-and-iris-paintings.html; Evenals Monet en Degas verzamelde hij Japanse kunst: http://www.katsushikahokusai.com/link.jsp; Over Van Gogh en japonaiserie: I. Walther en R. Metzger, Vincent van Gogh. Sämtliche Gemälde (Keulen 1989) pagina 283-299; https://en.wikipedia.org/wiki/Japonaiserie_(Van_Gogh); Hokusai benutte meer dan dertig namen gedurende zijn kunstenaarschap! Zie https://en.m.wikipedia.org/wiki/Hokusai; https://www.artexpertswebsite.com/pages/artists/hokusai.php.

[26] https://www.japan-zone.com/culture/mod_literature.shtml; http://bungeikan.jp/international/detail/39/;

Lader Bezig met laden...
EAD logo Duurt het te lang?

Opnieuw laden Laad het document opnieuw
| Open Openen in nieuwe tab

[27] https://zilvervis.net/2010/09/24/alan-watts-1915-1973-clown-charlatan-en-wijsgeer/; https://en.m.wikipedia.org/wiki/Alan_Watts.

[28] http://seatofthesoul.com/; https://en.m.wikipedia.org/wiki/The_Tao_of_Physics; http://home.kpn.nl/hendriksnijders/GemigreerdeHomepage/Natuurkunde/Volkskrant/3.htm; https://en.m.wikipedia.org/wiki/Fritjof_Capra; https://en.m.wikipedia.org/wiki/The_Dancing_Wu_Li_Masters; http://www.liesbethkoenen.nl/archief/het-onuitroeibare-verlangen-naar-de-steen-der-wijzen/.

[29] https://www.nrc.nl/nieuws/2016/05/06/er-bestaat-niet-zoiets-als-het-ware-ik-1616045-a929646.

[30] https://nl.wikipedia.org/wiki/Zhuangzi.

[31] http://jalta.nl/geschiedenis/hunkeren-naar-de-nobele-wilde/; http://www.smithsonianmag.com/smart-news/urbanization-has-been-destroying-the-environment-since-the-very-first-cities-180948243/; http://www.pantheism.net/paul/history/native-americans.htm;

http://www.amerika.org/globalism/american-indians-destroyed-environment-too/; https://www.nextnature.net/2011/10/ancient-man-impacted-environment-already/;

https://academic.oup.com/bioscience/article-abstract/21/13/721/221970/Primitive-Man-s-Relationship-to-Nature?redirectedFrom=fulltext.

[32] https://www.quora.com/How-many-species-has-man-made-extinct; http://www.sciencemag.org/news/2014/03/why-did-new-zealands-moas-go-extinct; https://en.wikipedia.org/wiki/Japanese_sea_lionhttp://dier-en-natuur.infonu.nl/vogels/143305-moa-de-grootste-vogel-die-in-nieuw-zeeland-heeft-geleefd.html.

[33] Zijn snijdende kritiek op een bepaalde religie haalt doorgaans pijlsnel de media. Maar Houellebecq schrijft ook vlijmscherp over de leegte in de westerse samenleving. Zie M. Houellebecq, Onderwerping (2015).

[34] https://en.m.wikipedia.org/wiki/Mulholland_Drive_(film).

[35] https://www.goodreads.com/work/quotes/3284484-into-the-wild.

[36] Dat De Rooij door Dames is beïnvloed, lijkt me moeilijk te betwisten. Zie http://www.volkskrant.nl/archief/-hij-was-de-godfather-van-amsterdam-oost~a1020141/; Documentairemaakster Sunny Bergman schijnt nogal omstreden te zijn door haar maatschappelijke stellingnames die als scherp worden ervaren. Een samenvatting van haar werk kan ik niet geven, want ik heb het niet bestudeerd. http://sunnybergman.nl/?page_id=32; https://www.trouw.nl/home/documentaire-sunny-bergman-verbaast-en-irriteert~ab72ef58/.

[37] http://www.dezeediedenkt.nl/htm/rectro2112.htm.

[38] https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Michael_Moore_(filmmaker).

[39] https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Pipilotti_Rist: Chris Isaak, Wicked gameZie: https://youtu.be/KBx1Q3DEyDY.

[40] http://frankderooij.eu/en_US/paintings.

[41] In dit meesterwerk van Nietzsche wordt veelvuldig naar de dans verwezen als levenslust. Liefhebbers van Nietzsche’s meeslepende en opzwepende proza kunnen hier terecht: https://www.gutenberg.org/files/1998/1998-h/1998-h.htm.

[42] http://www.volkskrant.nl/muziek/duitsland-krijgt-technomuseum~a3984169/; https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Berlijnse_School_voor_elektronische_muziek.

[43] https://wanderlust.com/journal/moby-wanderlust-squaw-2013-middle-way/; http://www.rollingstone.com/music/features/moby-talks-fast-post-punk-lp-embracing-irrelevance-w443212; http://welcometotwinpeaks.com/lynch/moby-david-lynch-interview/.

[44] J. de Lamettrie, De mens een machine (Amsterdam 1978) pagina 66.

[45] http://www.abc.net.au/radionational/programs/rhythmdivine/i-ching-cage/4228000; https://en.m.wikipedia.org/wiki/Music_of_Changes.

[46] https://en.m.wikipedia.org/wiki/Steve_Reich.

[47]https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Eddie_Vedder; http://www.volkskrant.nl/muziek/rodriguez-na-het-heldenonthaal-volgde-ontnuchtering-en-daarna-verbijstering~a3469073/; https://en.m.wikipedia.org/wiki/Rodriguez_(singer-songwriter); http://sugarman.org/; https://www.pastemagazine.com/articles/2016/12/childish-gambinos-album-is-streaming-for-free-on-y.html.

De slaoliestijl, decadente illustratoren en de bekentenissen van een Leids model

De slaoliestijl, decadente illustratoren en de bekentenissen van een Leids model

Mischa! Pop-up, Itsme Marks 2017

De slaoliestijl, decadente illustratoren en de bekentenissen van een Leids model

Het is de enige kunstuiting die de krul tot sacrament verhief. Schoonheid werd een wedloop van een aantal gebogen lijnen. Deze kunststroming staat onder meer bekend als jugendstil en art nouveau.[1]

In de Lage Landen wordt ook de term slaoliestijl veelvuldig benut. In 1894 maakte Jan Toorop, in opdracht van een Delftse oliefabriek, een promotieposter. De term slaoliestijl raakte nadien snel in zwang.[2]

Hierbij laat ik het, want ik wil de grens over. De drang om twee Engelstalige illustratoren, die als apostelen de decadentie dienden, te bespreken kan ik namelijk niet langer bedwingen.[3] 

Om nu de gedachte te voorkomen dat in dit artikel de samenhang totaal ontbreekt, voeg ik er gauw aan toe dat beiden tot de parels der jugendstil behoren.

De beeltenissen van de in het Engelse Brighton geboren Aubrey Beardsley bezitten veel golvende lijnen. De inkttekeningen die hij maakte waren (bijna) uitsluitend in zwart wit. Zijn strijd tegen de rechte lijn is evident.[4] Beardsley verluchtigde boeken van Pope, Poe en zijn tijdgenoot Wilde.

   Salome, Aubrey Beardsley

Salome is de bijbelse femme fatale die Wilde dreef tot het schrijven van het gelijknamige toneelstuk. De illustraties bij dit treurspel bezorgden de tekenaar wereldfaam.[5]

Beardsley doorbrak de Victoriaanse zelfvoldaanheid. Hij wees op de geestelijke en emotionele armoede die schuilde onder de rijkdommen die driftig werden verzameld.[6]

Van kinds af aan tobde hij met tuberculose. Aan deze ziekte is hij in 1898 op vijfentwintigjarige leeftijd uiteindelijk ook bezweken. Hij stierf in de armen van de kerk valt te lezen in een aan hem gewijd overzichtswerk.[7]

Geruchten over zijn homoseksuele geaardheid waren er alom. Ook deed het verhaal de ronde dat hij een stormachtige verhouding had met zijn oudere zus Mabel, die als actrice door het leven ging. Dat zij voor hem als naaktmodel poseerde, is zo goed als zeker.

Desalniettemin werd Beardsley ook weleens aseksualiteit toegedicht. Dit laatste heeft hem echter geenszins weerhouden een stel uiterst scabreuze tekeningen te maken.[8]

Majeska was een Amerikaanse kunstenares die ik tot voor kort niet eens van naam kende.[9] Zij verzorgde nochtans de illustraties bij de romans van Daudet, Wilde en Louÿs.[10] De door haar vervaardigde tekeningen voor het legendarische modeblad Vanity fair vallen vooral op door hun verfijndheid.[11]

Ook al kon ik in universiteitsbibliotheken niets over haar vinden, dankzij Google books en Google heb ik toch iets over haar leven weten te achterhalen.

 Psyche, Majeska

Majeska werd geboren als Henriette Stern. Haar loopbaan begon ze als danseres. Daarna werkte ze als kledingontwerpster voor The Ziegfeld Follies, waar volgens ingewijden de mooiste meisjes van Amerika dansten.[12] In Hollywood moet ze filmregisseur Cecile B. DeMille als decorbouwster hebben bijgestaan.[13]

Een journalist van The Berkeley Daily Gazette schreef in 1936 dat ze sinds een paar jaar als binnenhuisarchitecte werkzaam was. Het heeft er alle schijn van dat ze voor elk nieuw beroep een andere naam aannam.[14]

Als illustratrice had ze een onmiskenbare voorkeur voor erotische gedichten en romans. Zo voorzag ze onder meer Psyche en Drie zusters en hun moeder van Pierre Louÿs van beeltenissen.[15]

Deze in het Belgische Gent geboren sensuele schrijver trouwde twee keer, maar zijn huwelijken weerhielden hem niet van talloze avontuurtjes.[16] Na zijn dood liet deze zinnelijke krachtpatser bovendien vierhonderd kilo erotica na.

Zijn streven was om populariteit te mijden en zo immoreel mogelijk te leven. Dit laatste is hem ontegenzeggelijk goed gelukt! [17]

Majeska maakte ook illustraties voor de autobiografie van Isadora Duncan. Deze Amerikaanse balletdanseres en choreografe blonk uit door haar buitengewoon vrijzinnige levensstijl. In haar werk streefde Duncan de bevrijding van het vrouwelijk lichaam na.[18]

Op latere leeftijd tekende en schilderde Majeska vooral in bed. Ook als ze bezoek ontving, ging ze hier mee door.[19] Ze stierf op achtenzestigjarige leeftijd. Majeska was toen getrouwd met Ephraim Adirs en had drie kinderen uit een eerder huwelijk.[20]

 

De slaoliestijl en de sleutelstad

Den Haag heeft Couperus als pronkjuweel als het om decadente schrijvers gaat. Haarlem kan bogen op Meijsing en Reve zag het levenslicht in Amsterdam.[21] Of Leiden zich mag beroepen op decadente auteurs, weet ik niet. Ik heb dit niet onderzocht en eventuele geruchten hierover hebben me nimmer bereikt.

Evenmin is het mij bekend of Leiden destijds illustratoren heeft gehad die hun werk dompelden in de slaoliestijl, eventueel ter ondersteuning van decadente schrijvers.[22]

Mischa on her way, Itsme Marks 2017

Wel weet ik dat in de sleutelstad pop-up model Mischa leeft en streeft. Met haar vervoerend silhouet voorziet ze deze oudste Hollandse studentenstad dagelijks van kleur en fleur.

De oogverblindende blondine heeft veel weg van een ontwerp in art nouveau. Het is echt alsof ze uit een werk van Majeska is gestapt. Zoals de beeltenissen laten zien heeft de Leidse kunstenares Itsme Marks haar er evenwel weer in geholpen!

Tijdens mijn gesprek met het model werd ik overweldigd door het verlangen de femme fatale in relatie tot de slaoliestijl haar als kwestie voor te leggen. Om hiertoe te geraken wilde ik allereerst haar onderdanen en ranke gestalte indirect te berde brengen. De vraag of Venus lange benen had, schotelde ik haar daarom bedachtzaam formulerend voor.[23]

Ik ben juriste, geen femme fatale. Met mijn benen loop ik niet weg; maar wandelen doe ik graag. Voor mij draait het leven veeleer om gerechtigheid. Het leven bestaat niet alleen uit lust en zintuiglijke sensatie. En kunst is trouwens meer dan schoonheid en decoratie!

Onder het genot van een glas wijn werd de dialoog nog een tijdje voortgezet. Ik was in mijn nopjes met het zojuist genoemd citaat. Zo’n cliffhanger had ik zelf nooit weten te verzinnen!

 

 

 The Yellow Book, Aubrey Beardsley
 Twins, Aubrey Beardsley

 Sappho, Majeska

Noten

[1] https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Jugendstil; http://www.kunstbus.nl/design/jugendstil.html; https://en.m.wikipedia.org/wiki/Art_Nouveau.

[2] http://jantoorop.com/biografie/; http://www.cultuurwijzer.nl/oud/i000713.html.

[3] Richard Gilman heeft een boeiend boek geschreven met als titel Decadentie. Een citaat hieruit wil ik de lezeres niet onthouden. Over Des Esseintes schreef Forster: ‘Was hij decadent? Ja, goddank wel. Ja, hier was tenminste weer iemand die de tijd nam om te voelen en te experimenteren met zijn gevoelens, om te proeven en te ruiken en boeken te rangschikken en bloemen in elkaar te zetten, en zelfzuchtig te zijn: zichzelf te zijn. R. Gilman, Decadentie (Amsterdam 1981) pagina 184-185.

[4] https://www.thefreelibrary.com/Beardsley+and+the+art+of+decadence%3B+Aubrey+Beardsley.+By+Matthew…-a060788352; http://www.telegraph.co.uk/culture/art/art-reviews/8129573/Aubrey-Beardsley-and-the-Book-Illustrators-review.html; http://www.wormfood.com/savoy/index.html; https://www.wikiart.org/en/aubrey-beardsley/all-works; http://theartnewspaper.com/comment/reviews/a-sickly-flower-of-decadent-london-on-the-work-of-aubrey-beardsley/.

[5] http://yalebooksblog.co.uk/2016/03/16/aubrey-beardsley-oscar-wilde-and-salome/; http://www.victorianweb.org/art/illustration/beardsley/primorac.html; https://www.bl.uk/romantics-and-victorians/articles/salome; http://www.elle.com/culture/movies-tv/a30815/femme-fatal-essay/; http://crimescandalspectacle.academic.wlu.edu/femme-fatale-in-literature/; J. Grossman, Rethinking the Femme Fatale in Film Noir: Ready for her Close-Up (2009) pagina 32.

Lader Bezig met laden...
EAD logo Duurt het te lang?

Opnieuw laden Laad het document opnieuw
| Open Openen in nieuwe tab

[6] Osbert Burnett in: R. Gilman, Decadentie (Amsterdam 1981) pagina 147.

[7] A. Symons, The collected drawings of Aubrey Beardsley (New York 1968) pagina VIII. Ofschoon ik de uitdrukking hij stierf in de armen van de kerk prachtig vind, wil ik die toch relativeren. Ik zie de bekering van decadente kunstenaars eerder als een gebaar van excentrieke individualisten die pas tijdens hun ziekbed de collectiviteit omhelsden! Bovendien was deze geste bijna een garantie om als decadent kunstenaar in de geschiedschrijving te worden bijgezet.

Ik weet niet of Huysmans hierin de toon zette, maar hij deed het wel met overgave! Zie: htttp://www.cubra.nl/huysmans/bekering.htm;

Evenals Beardsley bekeerde Toorop zich tot het rooms-katholicisme. https://studio2000.nl/jan-toorop/#.WNZspejvLMJ.

[8] http://www.fontcraft.com/beardsley/abe.html ; https://www.wikiart.org/en/aubrey-beardsley/all-works; http://www.nytimes.com/books/99/02/21/reviews/990221.21vinct.html; http://www.newyorker.com/books/page-turner/the-faith-behind-aubrey-beardsleys-sexually-charged-art.

[9] De index van The romantic agony heb ik nauwgezet nageplozen. Zelfs in deze bijbel der decadenten wordt Majeska niet genoemd! Mario Praz, The romantic agony (Londen 1979).

[10] Zie boven de illustratie van Majeska voor Sappho van Daudet;  https://www.bl.uk/collection-items/the-picture-of-dorian-gray-illustrated-by-majeska; zie boven de illustratie van Majeska voor Psyche van Pierre Louÿs.

[11] https://nl.pinterest.com/Antonio71158/fashion-henriette-stern-majeska/; https://nl.pinterest.com/drmworksonpaper/madame-majeska-estate-prints/; zie de illustraties hieronder.

[12] https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Ziegfeld_Follies_(revue).

[13] https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Cecil_B._DeMille.

[14] https://news.google.com/newspapers?nid=1970&dat=19360921&id=yDkyAAAAIBAJ&sjid=XuQFAAAAIBAJ&pg=2469,1792470&hl=nl; http://www.opinionatedlesbian.com/bulletin/opinionatedlesbian/archive/2006/02/14/4172.htmlDeze blogger heeft het blijkbaar niet de moeite waard gevonden onderzoek naar Majeska te doen door bijvoorbeeld de krantenarchieven eens goed door te nemen. Haar curieuze theorie dat Majeska Djuna Barnes zou zijn geweest, spreekt overigens erg tot mijn verbeelding.

[15] Zie illustratie hierboven.

[16] https://nl.wikipedia.org/wiki/Pierre_Lou%C3%BFs; https://www.geni.com/people/Pierre-Lou%C3%BFs/6000000021366018156; Bij zijn tweede echtgenote had hij drie kinderen. Zijn weduwe, Aline Steenackers, overleed in 1979.

[17] Nawoord Ed Schilders in: P. Louÿs, Drie zusters en hun moeder (Nieuwegein 1998) pagina 173.

[18] http://isadoraduncan.orchesis-portal.org/index.php/2014-05-22-20-56-24/2012-09-29-14-16-47/majeska; http://www.absofacts2.com/f/data/duncanisadora.htm/hayeksalma.htm;

Lader Bezig met laden...
EAD logo Duurt het te lang?

Opnieuw laden Laad het document opnieuw
| Open Openen in nieuwe tab

[19] https://books.google.nl/books?id=6EPgCgAAQBAJ&pg=PT104&lpg=PT104&dq=henriette+stern+majeska&source=bl&ots=kYC8lONoyX&sig=arBojdlwKc6MjRS2Yleo7iLl1rk&hl=nl&sa=X&ved=0ahUKEwjZp-vi-b7SAhXD7hoKHRHpBWE4FBDoAQgfMAM#v=onepage&q=henriette%20stern%20majeska&f=false.

[20] http://www.drawingdreams.com/ANYSIDMadameMajeska.html.

[21] https://nl.wikipedia.org/wiki/Louis_Couperus; https://nl.wikipedia.org/wiki/Geerten_Meijsing; https://nl.wikipedia.org/wiki/Gerard_Reve.

[22] http://www.rondom1900.nl/Nederland-Leiden.html; http://rond1900.nl/?p=8589: Er zijn diverse Nederlandse illustratoren geweest die tekenden in de stijl van Beardsley, zoals uit bijgevoegd blog blijkt.

[23] https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/21180366; Tijdens mijn gesprek met het model liet ik om schimmige redenen een vraag naar de armen van de Venus van Milo achterwege. Liefhebbers van dit beeldhouwwerk en 3D technieken kunnen evenwel troost vinden door nu op de volgende link te klikken: http://www.independent.co.uk/arts-entertainment/art/news/just-what-was-the-venus-de-milo-doing-with-her-arms-10237376.html.

  Ontwerp voor      Gloria Swanson,     Majeska
Majeska
 Majeska
 Majeska
Milan Roeterink, kunst en de cultuur van het wegkijken

Milan Roeterink, kunst en de cultuur van het wegkijken

Making a connection,  Milan Roeterink, 2010

Milan Roeterink, kunst en de cultuur van het wegkijken

Sinds de dageraad der mensheid wordt het door schilders in beeld gevat.[1] Al millennialang weten dichters zich erdoor in vervoering gebracht.[2] Maar wat het eigenlijk is, valt lastig te benoemen.[3]  

De vergoddelijking van schoonheid heeft volgens de Leidse schilder Milan Roeterink afsluiting als consequentie. Het wordt onbereikbaar en verdwijnt daarmee achter de horizon.[4] Voor hem draait kunst niet zozeer om schoonheid, maar om het betekenissenspel. Hij wil daarbij kwetsen noch verontrusten. Mijn kunst is geen martelwerktuig, aldus Roeterink. Daarom mijdt hij de uitbeelding van opzichtig naakt, verminkte kinderen of wereldschuwe vrouwen, verstikt door religieus gedachtegoed. Dat leidt alleen maar af van datgene waar het werkelijk om gaat. 

Roeterink kiest voor onnadrukkelijkheid. Zijn schilderijen ziet hij als suggestiestroken die leiden naar verstilde vluchtigheid. Door deze ervaring ontstaat een besef van de broosheid van het bestaan. Het gevoel van kwetsbaarheid dringt door. De kijker verinnerlijkt; hij is geraakt. Om dit emotionele proces is het hem te doen.

Blootstelling en openheid

Observatory Leyden, Milan Roeterink, 2016

Naar zijn zeggen gaat het in het leven als in de kunst om blootstelling en openheid. Tijdens het portretteren opent het model zich voor de blik van de kunstenaar. Nadien stelt de kunstenaar zich met zijn werk bloot aan beoordeling en veroordeling.

Het onafgebroken geklets in bepaalde kringen over subsidiekunstenaars ervaart hij als wegkijken. Het besef van de menselijke kwetsbaarheid wordt volgens hem zo handig vermeden. Afgeleid door details, rekensommen en stemmingmakerij blijft het zodoende op geriefelijke afstand.[5]

Dat Roeterink de gave bezit zich liefdevol open te stellen voor stad, streek en landschap blijkt vooral uit zijn aquarellen. Leiden typeert hij, vanwege de vele grachten, bruggetjes en molens, als ideaal voor een aquarel.[6] 

In Leiden heeft hij sinds jaar en dag een atelier. In de sleutelstad waren tot nu ook de meeste exposities van zijn werk. Het is bovendien de stad waar hij ooit wijsbegeerte studeerde. 

Floris Verster is een door hem bewonderde stadsgenoot.[7] Vooral zijn besneeuwde landschappen acht hij een lust voor het oog. Over hedendaagse Leidse kunstenaars als Marjolein van Haasteren, Louise Schamper en Fred Cohen is hij eveneens vol lof.

Roeterink schildert graag op popmuziek. Het liefste luistert hij naar Anohni, Moby en Nick Cave.[8] Ook dandyeske artiesten vallen door hun betekenissenacrobatiek bij hem in de smaak. De persoonlijkheidscultus van dandy’s, zoals Bryan Ferry’s faam als vrouwenverleider, neem ik daarbij voor lief.[9] Dat is mooi, natuurlijk. En hopelijk zal Ferry deze genereuze geste weten te waarderen!

Canal De Does, Milan Roeterink, 2012

De verstreken houdbaarheidsdatum der eeuwigheid 

Naast gecanoniseerde kunstenaars als Rembrandt en Vermeer, laat Roeterink zich ook inspireren door onbekende schilders, zoals Dolf Henkes en Jan-Willem Maronier. Een anonieme status is volgens hem lang niet altijd het voortvloeisel van weinig kwaliteit, maar geregeld ook een kwestie van toeval, een zwak sociaal netwerk of een gebrek aan publicitair benul.

Het eeuwigheidsverlangen dat zo lang de westerse cultuur domineerde, heeft duidelijk aan aantrekkingskracht ingeboet.[10] De houdbaarheidsdatum van de eeuwigheid is verstreken! Onsterfelijkheid lijkt als hoop en visioen verlaten, zoals eerder ook al uit mijn artikel over Itsme Marks bleek.[11] Ook Roeterink is hierin geen uitzondering; hij glijdt mee in dit proces.

Ik streef roem noch onsterfelijkheid na. Ik ben content met mijn relatieve anonimiteit. Ik leef in het moment en schilder de vluchtigheid. En als mens en schilder ben ik zonder meer ook erg vluchtig, veronderstelt de geschoolde denker. Of deze Leidse kunstenaar zich met zijn uitspraken voor de eeuwigheid heeft vastgelegd, is vermoedelijk voor menigeen een zinloze gedachte.

After the training, Milan Roeterink, 2010

 

Church-at-twilight, Milan Roeterink, 2010
TX55, Milan Roeterink, 2010

Noten

[1] Iconisch in dezen is natuurlijk Het meisje met de parel van Vermeer.

[2] John Keats is met zijn gedicht A thing of beauty is a joy forever, een schitterend voorbeeld van dichterlijke vervoering als het om schoonheid gaat. Zie http://www.online-literature.com/keats/463/. Jacques Perk ruilde God daadwerkelijk in voor schoonheid, zoals blijkt uit zijn gedicht Deinè Theos. Zie http://cf.hum.uva.nl/dsp/ljc/perk/math106.htm en http://www.dbnl.org/tekst/kort006isvo01_01/kort006isvo01_01_0037.php. De geëxalteerde staat van deze negentiende-eeuwse dichters wijt ik aan hun jeugd. Deze jong gestorven lyrici waren in de twintig toen ze dit schreven en op die leeftijd is menigeen nog niet tot bezinning gekomen. Maar wellicht spreek ik nu te zeer uit eigen ervaring.

[3] Dit neemt niet weg dat er vele kloeke boeken over schoonheid zijn verschenen! Kunstgeschiedenis-studenten zijn decennialang bijkans bezweken aan de studie van The story of art en Art and illusion van Ernst Gombrich. Het laatstgenoemde boek kreeg trouwens in het Nederlands de titel Eeuwige schoonheid mee. Zie verder https://en.m.wikipedia.org/wiki/Ernst_Gombrich; https://www.nrc.nl/nieuws/1994/10/28/sir-ernst-gombrich-over-het-belang-van-traditie-in-7243695-a931279; Ook Umberto Eco heeft zich, weliswaar op papier, op het terrein der schoonheid laten gelden. Zie https://www.filosofie.nl/nl/artikel/5030/van-herderinnetje-tot-donna-angelicata.html; https://www.trouw.nl/cultuur/schoonheid-heeft-een-geschiedenis~a5b31954/.

[4] Werk van Roeterink valt te vinden op http://www.milanroeterink.com/

[5] Over de waarde van cultuur voor individu en samenleving wordt weleens geringschattend gedaan.

De volgende artikelen kunnen voor een ander beeld zorgen: https://www.boekman.nl/blog/verslag-knaw-debat-over-kunst-en-gezondheid en https://www.mieras.nl/schrijven/de-waarde-van-schrijven/.

Over de waarde van speelsheid zie bijvoeging hieronder

Lader Bezig met laden...
EAD logo Duurt het te lang?

Opnieuw laden Laad het document opnieuw
| Open Openen in nieuwe tab
.

[6] Leiden heeft achtentachtig bruggen en negen molens: http://wikikids.nl/Leiden#Bruggen; http://leiden-info.com/bezienswaardigheden/molens/.

[7] http://www.kunstbus.nl/kunst/floris+verster.html; http://krollermuller.nl/floris-verster-sneeuwstudie; https://nl.wikipedia.org/wiki/Floris_Verster; http://www.lakenhal.nl/nl/zoeken/collectie?keywords_material=paneel&keywords_representation=gebouw&page=0&q=*; http://www.dbnl.org/tekst/_gid001192701_01/_gid001192701_01_0033.php; Voor een Youtube filmpje van Onno Blom over Floris Verster zie:

[8] https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Anohni; https://en.m.wikipedia.org/wiki/Moby; https://en.m.wikipedia.org/wiki/Nick_Cave.

[9] Overigens is Bryan Ferry uitermate bescheiden hierover. Zie: http://www.mirror.co.uk/3am/celebrity-news/roxy-musics-bryan-ferry-i-was-never-265775. Dandy’s zijn bijzonder geschikt voor sterke verhalen! Dat blijkt ook nu maar weer. Voor weetjes over de frontman van Roxy Music zie https://en.m.wikipedia.org/wiki/Bryan_Ferry.

[10] Het Gilgamesj-epos is een prachtig verhaal. Ik kan echter niet beoordelen of het westerse eeuwigheidsdenken hierdoor is beïnvloed. Zie http://kunst-en-cultuur.infonu.nl/mythologie/103031-het-gilgamesj-epos-het-oudste-verhaal-ter-wereld.html. De preoccupatie met onvergankelijkheid vindt men terug in de bekende monotheïstische godsdiensten. Ook in de Griekse mythologie is dit het geval. Zie: https://www.trouw.nl/cultuur/beter-een-dappere-sterveling-dan-een-mislukte-god~ab1767d6/; http://kunst-en-cultuur.infonu.nl/geschiedenis/51083-de-onsterfelijke-goden-van-griekenland.html.

[11] http://www.doriandoliveiradandyisme.nl/itsme-marks-laatbloeier-leven-als-lijnenspel/.

Itsme Marks! Een laatbloeier, met het leven als lijnenspel

Itsme Marks! Een laatbloeier, met het leven als lijnenspel

Girl with red hair,  Itsme Marks, 2012

Itsme Marks!

Een laatbloeier, met het leven als lijnenspel

Itsme Marks beziet het leven als een lijnenspel.[1] Daar waar schrijvers met letters het universum van betekenis voorzien, is voor Marks de lijn zingevend en bepalend. 

Het op zeer jonge leeftijd ontdekte tekentalent van haar zoon bracht de artistieke gave van Marks zelf ook aan het licht. Op latere leeftijd ging ze daarom naar de Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten in Den Haag waar ze haar studies in onder meer schilderen en tekenen succesvol afrondde.

In het begin van haar kunstenaarschap was Pablo Picasso een door haar verafgode schilder. Niet voor niets heeft Marks Ode aan Picasso gemaakt, een schilderijenreeks als eerbetoon aan de man.[2] Haar bewondering gold echter uitsluitend voor zijn werk.[3] 

Haar gevoelens voor de mens Picasso worden door David Bowie adequaat verwoord in zijn songtekst Pablo Picasso is an asshole. Voor Bowie heeft Marks daarentegen niets dan lof. Zowel als musicus, maar vooral ook als mens. Op haar achttiende jaar werd ze lid van diens fanclub en tot op de dag van vandaag luistert ze nog altijd graag naar zijn muziek. Haar liefde voor deze popster dreef Marks bovendien tot het maken van een aantal portretten van haar muzikale held.[4]

David Bowie, Itsme Marks, 2016

Marks heeft een voorliefde voor het schilderen van vrouwen. Niet zozeer in de stijl van Picasso; haar portretten zijn veeleer verwant aan de vrouwenfiguren zoals Kees van Dongen die vaak uitbeeldde.[5] Zo vertoont haar Vrouw met hoed een buitengewone gelijkenis met Van Dongens Vrouw met grote hoed.[6]

Van Dongen omschreef ooit schilderen als de allermooiste leugen.[7] Deze in Delfshaven geboren kunstenaar legde graag beeldschone vrouwen voor de eeuwigheid vast.[8] Ook de vrouwen van Marks zijn uitermate attractief, doorgaans met een erg levenslustige en artistieke uitstraling.

Ik ben geen isme, ik ben Kees van Dongen, was een reactie van hem toen gevraagd werd naar de kunststroming waartoe hij gerekend moest worden.[9] Het antwoord van Itsme Marks op deze vraag laat aan duidelijkheid eveneens niets te wensen over; ik ben een stijlloos mens! 

Marks speelt met stijlen. Een blijk hiervan is bijvoorbeeld White dress.[10] De term postmodernisme valt in zulke gevallen snel. Kijk maar, daar hebben we het al!

 

Marksisme

Vrouw met hoed, Itsme Marks, 2013

De landschappen van Marks zijn abstract en kleurrijk.[11] De sfeer die van deze schilderijen afspat is raadselachtig, op het geheimzinnige af. De Leidse kunstenares lijkt bijkans de kijker uit te nodigen het landschap zelf in te vullen.

Zoals Bowie op onnavolgbare wijze kunst en leven wist te verweven, zo heeft Marks de gave om het abstracte en figuratieve te verbinden. Ook hier speelt de schilderes met genres, kleuren en stromingen. Dit zouden we Marksisme kunnen noemen. Een term die nogal tot mijn verbeelding spreekt. Ik speel nu ook, doch in tegenstelling tot Marks slechts met woorden.

In de eeuwigheid ziet ze weinig heil. Althans, die ligt buiten haar horizon. Haar kunst zijn de lijnen en de kleuren van het moment. Marks is een schilder van het hier en nu.

Schilderen is voor Marks ook een uitstekende bezwering van haar eigen demonen. Kunst als tegengif! Waarom menigeen de werkelijkheid onverdoofd nauwelijks kan verdragen, wordt als vraag in de langverwachte novelle Nachtengeltjes en driehoekjes uiterst speels gethematiseerd.[12]                 

De werkelijkheid komt Marks ontegenzeggelijk wel goed van pas! Het heeft tot een bijzonder kleurrijk lijnenspel geleid. Ook het leven zelve is dus deels de kraamkamer van haar kunst.

 

 

Vrouwenportret, Itsme Marks, 2004
White dress, Itsme Marks, 2013

 

 

 

Blue zone, Itsme Marks, 2007

 

 

 

 

 

Noten

[1] Marks eerste tentoonstelling was in 1995. Nadien waren er exposities van haar werk in het hele land.

Zie verder: http://galeriebeeldschoon.nl/de%20kunstenaars/marks/index.html en http://kunstvanmarks.exto.nl/.

[2] http://kunstvanmarks.exto.nl/kunstwerken/117867_ode+aan+Picasso.html#.WKMSDzvhCM8.

[3] Voor een levensbeschrijving van Picasso zie: A. Stassinopoulos Huffington, Picasso, vernieuwer en vernietiger (Amsterdam 1993) en https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Pablo_Picasso.

[4] Zie David Bowie.

[5] http://www.kunstbus.nl/kunst/kees+van+dongen.html, 

http://www.trouw.nl/tr/nl/4512/Cultuur/article/detail/1794452/2010/09/16/Ik-ben-geen-isme-ik-ben-Kees-van-Dongen.dhtml en https://en.m.wikipedia.org/wiki/Kees_van_Dongen.

[6] https://en.m.wikipedia.org/wiki/Kees_van_Dongen; zie Vrouw met hoed (Vrouwenportret 5).

[7] https://en.m.wikipedia.org/wiki/Kees_van_Dongen.

[8] Van Dongen was bevriend met Picasso en maakte een portret van een van Picasso’s vriendinnen, Fernande Olivier geheten! Zie:http://www.kunstbus.nl/kunst/kees+van+dongen.html.

[9] http://www.trouw.nl/tr/nl/4512/Cultuur/article/detail/1794452/2010/09/16/Ik-ben-geen-isme-ik-ben-Kees-van-Dongen.dhtml.

[10] Zie White dress.

[11] Zie Blue zone.

[12] Dorian d’Oliveira, Nachtengeltjes en driehoekjes (Uitgeverij Aspekt 2018), met illustraties van Itsme Marks.

 

La grande bellezza, La dolce vita en dandyisme als illusionisme

La grande bellezza, La dolce vita en dandyisme als illusionisme

La grande bellezza, La dolce vita en dandyisme als illusionisme

Je bent 53, met een verwoest leven, zoals wij allemaal. Lees ons niet vol antipathie de les. Bezie ons met affectie. We zijn allemaal wanhopig. We kunnen niet anders dan elkaar aankijken, elkaar gezelschap houden en wat grapjes maken. Niet? 

Met deze woorden richt Jep Gambardella zich tot een vriendin in Sorrentino’s La grande bellezza. Toch zou het inzicht dat uit deze woorden spreekt eigenlijk voor iedereen moeten gelden, ook jongeren. Met wat geluk is hun bestaan nu nog niet verwoest, maar dat dit gaat gebeuren is zeker. C’est la vie!

In La grande bellezza laat Gambardella de kijker Rome zien en in het bijzonder een coterie van vrijzinnige mensen die al feestend de dood -en wellicht ook het leven met al zijn verdriet- op afstand willen houden.[1]

We leren hem kennen als hij zijn 65ste verjaardag viert. In zijn jeugd heeft hij een door critici geprezen roman geschreven. Ik zocht de grote schoonheid, maar die heb ik niet kunnen vinden zegt hij tegen een stokoude non die van hem wil weten waarom het bij die ene roman is gebleven.

Gambardella houdt van stijl en strooit met boutades. Hij onderhoudt de nodige vriendschappen en nachtbraken is zijn roeping en tevens zijn beroep. Hij is de chroniqueur geworden van welgestelde levensgenieters in Rome.

Is Gambardella een dandy? Hij heeft veel dat in zijn voordeel pleit… Maar behoort hij niet te zeer tot de fauna die hij beschrijft? Kortom, bezit hij voldoende distantie tot mens en wereld? Deze vraag laat ik als gedachte aan de lezeres.

De vraag wat iemand tot een dandy maakt, dringt zich op. Ik meen me te herinneren dat Karl Popper weinig zag in vragen die met wat begonnen.[2] Zojuist heb ik daarom nog eventjes gebladerd in zijn intellectuele autobiografie, maar ik heb hierover niets kunnen vinden. Toch heb ik het volgens mij ergens in zijn werk gelezen, maar waar is dus de vraag.

Ik heb overigens Popper nooit persoonlijk ontmoet. Bij twee afgezanten van hem op aarde heb ik echter college gevolgd, namelijk Joseph Agassi en Ernest Gellner.[3] Van Agassi weet ik nog dat hij een college wijdde aan de vraag wat een fraaie vraag is. Zijn antwoorden ben ik helaas vergeten, en mogelijk zijn die nooit goed tot me doorgedrongen, want door mijn sensualiteit was ik ongeschikt om college te volgen.

Dit schiet niet op, hoor ik nu een lezeres denken. Waarom vertel ik dit dan? Waarschijnlijk hoop ik zo indruk te maken. Niet iedereen komt uiteindelijk in contact met de academische jetset. Bovendien luister ik ook weleens naar anderen. Zo hield onlangs de Leidse schilder Frank Alblas me voor dat het geen kwaad kan op mijn blog af en toe iets persoonlijks te zetten.[4] Welnu, bij dezen!

Laat ik uit Poppers schaduw stappen en de vraag stellen of Gamberdella een dandy is. Om deze vraag te beantwoorden, betrek ik Baudelaire erbij. Deze negentiende-eeuwse dichtende drugsgebruiker flaneerde op de Parijse boulevards graag met een schildpad aan een riempje. Ik meen dat hij ook enige tijd zijn haar paars verfde. Baudelaire was iemand die zich wilde ontdoen van allerlei banden zodat hij in alle vrijheid kon leven en scheppen.[5] Hij schijnt daarom ook een vijand van nuttigheidsdenken en gebruiksvoorwerpen te zijn geweest.

Baudelaire geef ik als dandy vijf sterren, Gambardella krijgt er één van me. Een sensitieve socialite; deze typering lijkt mij echter passender voor hem. Dit personage wordt overigens prachtig vertolkt door Toni Servillo.

Zo eindigt het altijd. Met de dood. Eerst was er het leven. Verborgen onder bla, bla, bla, bla, bla. Gambardella worstelt met de vergankelijkheid. De dood spookt rond en in gedachten keert hij aldoor terug naar zijn jeugdliefde die inmiddels is overleden. Hij verlangt onmiskenbaar naar het leven en de schoonheid uit zijn jeugd. Zijn besluit een roman te gaan schrijven lijkt een bezwering van vergankelijkheid en verlies. Het heeft veel weg van het bestijgen van de Heilige Trap in Rome door een oude non die zo hoopt een aflaat te verkrijgen opdat na haar dood de hemel snel de hare zal zijn.

Alles ligt bezonken onder het gekwebbel en het kabaal. De stilte en het sentiment. De emotie en de angst. De bij vlagen luttele sprankjes schoonheid. En dan de akelige naargeestigheid en miserabele mensheid. Alles bedekt onder een deken van onbehagen over het zijn in de wereld. Bla, bla, bla, bla, bla. Elders is het elders. Ik hou me niet bezig met het elders. Moge deze roman dus beginnen. Tenslotte, het is maar een truc. 

Wie van deze onvoorstelbaar mooie slotzinnen en beelden (!) uit La grande bellezza wil genieten, moet eventjes op onderstaande link klikken.[6]

La grande bellezza en La dolce vita zijn beiden een ode aan de stad Rome, met een journalist als hoofdpersoon. In de film van Fellini wordt de vrouw uitbundig bewierookt, allereerst in de voluptueuze gedaante van Anita Ekberg.[7] In La grande bellezza is van een dergelijke vrouwenverering geen sprake. De sfeer is, wat dit aangaat, zakelijker en explicieter; de poëzie ontbreekt. Het leven is in La grande bellezza onttoverd. Dat is in La dolce vita naar mijn idee niet het geval. In Fellini’s meesterwerk is ook het mysterie van het bestaan allerminst verdwenen, dit in tegenstelling tot La grande bellezza.

De mens in al zijn bizarre facetten wordt door Fellini gekoesterd. Bij Sorrentino voel ik veel minder die liefde voor het leven. Zijn liefde gaat eerder uit naar de schoonheid en de kunst. Het is niet voor niets dat Gambardella weer gaat schrijven. In zijn nieuwe roman roept hij op indrukwekkende wijze een vervlogen wereld tot leven. Literatuur is ten diepste de kunst een fictieve wereld te scheppen die als veel intenser en waarachtiger wordt ervaren dan de alledaagse wereld. Hierin slaagt Gambardella voortreffelijk.

Ik sluit af met het antwoord op de vraag wat een dandy is. Het wezen van de dandy is zijn onwaarschijnlijkheid. Dandyisme is illusionisme als levenskunst. In feite behoort de dandy tot een fictieve wereld. Tenslotte, het is maar een truc.

Noten

[1]

[2] https://en.m.wikipedia.org/wiki/Karl_Popper.

[3] https://en.m.wikipedia.org/wiki/Joseph_Agassi; https://en.m.wikipedia.org/wiki/Ernest_Gellner.

[4] Wie bevriend wil raken met deze kunstenaar zie: https://www.facebook.com/frank.alblas?fref=hovercard.

[5] https://en.m.wikipedia.org/wiki/Charles_Baudelaire; https://www.archined.nl/2011/07/dwalen-voor-beginners.

[6]

 

[7]

 

Femmes fatales, dandy’s en de maalstroom der erotiek

Femmes fatales, dandy’s en de maalstroom der erotiek

Femmes fatales, dandy’s en de maalstroom der erotiek

Dorian d'Oliveira 2016.
Dorian d’Oliveira 2016

I put a spell on you! In onderstaande video kunnen we het Bryan Ferry opzwepend horen zingen.[1] Deze muziekclip begint met een suggestief in beeld gebrachte heupwiegende vrouw. Haar uitnodigende bewegingen beloven geluk, roes en eeuwigheid. De aanzwellende muziek verleidt en versterkt het ontstane dionysische levensgevoel.

Het is evident dat door deze gecombineerde schoonheid de alledaagsheid wordt verpulverd. Het verlangen om te dansen dringt zich onbedwingbaar op. Vreugdevol wordt afscheid genomen van het praktische leven. De mystiek van het moment dient zich aan. Ineens maken we deel uit van ritmische abstracties. We zijn verlost!

Muziek, dans en schoonheid zijn kroonjuwelen van de erotiek, maar ik kan me hierin natuurlijk vergissen. Als filosofische flaneur schrijf ik maar wat, in het volle besef van mijn vele beperkingen. Ik ben overigens nu ongewild eventjes naar mezelf afgedwaald, maar om deze uitglijder goed te maken ga ik subiet over tot de bespreking van femmes fatales en dandy’s in het algemeen.[2]

Femmes fatales en dandy’s zijn architecten van hun eigen erotiek, maar tegelijkertijd zijn zij ook kwetsbare vlotten op de maalstroom ervan. De diepzinnige vraag of zij tevens elkaars psychologisch spiegelbeeld vormen, is uitermate intrigerend. Ik zelf heb geregeld de razende betovering ervaren van vrouwen die zichzelf hadden ontworpen als femme fatale. Plotseling valt het universum samen met een uiterst verleidelijke en erg onvoorspelbare vrouw.

Deze esthetisering en erotisering van het leven is verslavend en hallucinant. Twijfels over de zin van het bestaan, problemen met ouders of ruzietjes met vrienden zijn niet meer van belang. Dit alles mag op het conto worden geschreven van de femme fatale en haar magie. Zonder haar zouden het leven en de kunst volkomen verdorren. De fatale vrouw is zonder meer een goddelijke gift.

Ontegenzeggelijk zijn femmes fatales en dandy’s maatschappelijke buitenbeentjes die eerder als bedreigingen van de sociale orde worden ervaren dan als pilaren der samenleving. Dit in tegenstelling tot bijvoorbeeld makelaars, bankiers en beurshandelaren. Sensualiteit en spel kunnen inderdaad zeer storend zijn. Er moet uiteindelijk ook geld verdiend worden.

Na deze nuchtere vaststelling ga ik graag met gezwinde spoed naar Rita Hayworth.[3] In de film Gilda vertolkt zij de rol van nachtclubzangeres die tevens als femme fatale het leven kleurt. In onderstaand filmfragment kan volop van haar worden genoten en alleen Droogstoppels en feministische puriteinen zullen dit ontkennen, of weten te problematiseren. Genotbestrijders zijn immers van alle tijden, maar gelukkig kunnen we ons altijd troosten met zang en dans van Hayworth.[4]

Femmes fatales en dandy’s putten uit duistere bronnen, lees ik weleens in academische geschriften.[5] Aangezien ik dankzij wat affaires, amourettes en verslavende liefdes gaandeweg enige zelfkennis heb opgedaan, kan ik dit volmondig bevestigen.

Een bespreking van geleerde denkbeelden over masculiene fantasieën en de femme fatale laat ik liever achterwege.[6] Dit is me gewoonweg te ingewikkeld, maar uit eigen ervaring kan ik zeggen dat ook een dandy goeddeels uit verbeelding bestaat, zeker mijn wezen. Waar al mijn fantasieën vandaan komen, heb ik tot nu nog niet precies kunnen achterhalen. Via dit blog laat ik echter subiet weten zodra ik hierover volstrekte klaarheid heb verkregen.

Ad fontes! Terug naar de duistere bronnen. Het spel van geliefden kan behoorlijk escaleren, zoals alles in het leven. Ook een zeer gestileerd en erotisch duet zal ooit verkeerd aflopen, want niets duurt eeuwig. Toch kan ik zeggen dat een verzengend duet met een femme fatale nadien zal worden gekoppeld aan het onvergetelijke besef echt geleefd te hebben. Wie de bekoring niet kent van de dionysische dans met een fatale vrouw heeft zijn eigen duisterheden en onbegrijpelijke tegenstrijdigheden nooit leren kennen.

De tegenpool van de femme fatale wordt door connaisseurs de femme attrapée genoemd. Dit vrouwtype is zachtaardig, zorgzaam en gespeend van duistere fratsen. Bovendien is zij niet gefixeerd op speelsheid en erotiek, maar veeleer op geld verdienen ter aflossing van de hypotheek en het aanvragen van toeslagen vanwege de kinderen. Zij zijn de supervrouwen van deze tijd.[7]

Als multitaskers worden zij door politici, bankiers en werkgevers aanbeden. Daarnaast worden de onvermijdelijke huishoudelijke twisten met haar spiegelbeeldige partner behoorlijk getemperd en verlicht door de aanschaf van een vaatwasmachine, wasdroger, bladblazer en zelfsturende grasmaaier. Wat de voordelen hiervan zijn voor het bruto nationaal product hoef ik ongetwijfeld niemand uit te leggen.

In een bepaalde optiek schijnt dit het ware bestaan te zijn. Een femme attrapée wordt daarbij bejubeld vanwege haar natuurlijke verschijning. De magie, gekunstelde erotiek en de speelsheid van de femme fatale zijn vervangen door efficiënt handelen om zo gepland mogelijk alles uit het leven te slepen wat er in zit!

Apart is wel dat over de femme attrapée op Google nauwelijks iets valt te vinden, in tegenstelling tot de femme fatale. De vraag naar wat waarlijk tot verbeelding spreekt, is evenwel te voor de hand liggend. Derhalve laat ik dit gegeven gaarne onbesproken.

  

Het vlot der dandy’s en femmes fatales

Het vlot van dandy’s en femmes fatales kapseist geregeld in de maalstroom der erotiek, zoals ook blijkt uit de onvolprezen Polanski film Bitter moon.[8] De balts van twee beeldschone actrices maakt evenwel veel goed. Althans, de kijker kan naar mijn smaak niet anders dan esthetisch genot beleven gedurende hun dans op Slave to love.

Volgens Nietzsche laat het bestaan zich uitsluitend esthetisch rechtvaardigen.[9] Dat is fraai en meeslepend geformuleerd en daarom heb ik weinig zin hem tegen te spreken of allerlei subtiele denkers te hulp te roepen die ethiek onderrichtend hun salaris verdienen. Ik verwijs liever naar mijn  Nachtengeltjes en driehoekjes!

In deze novelle ravotten een femme fatale en een dandy naar hartenlust met elkaar. Een uitgebreide beantwoording van de vraag of dit ravotten volledig ontaardt, zou een fikse Leeswaarschuwing vergen. De eerste alinea’s van dit verhaal voeg ik in al mijn goedheid niettemin graag toe.

‘Hallo spaceboy!’ Haar stem klonk zwoel, vrolijk en vertrouwd. Daarna gaf ze drie kussen op mijn wangen waarbij haar boezem mijn bovenarm schampte. Tijdens het gekus gleden haar lange haren over mijn gezicht en rook ik een prikkelend parfum. ‘Sorry, sorry, sorry,’ sprak ze luchthartig, terwijl ze haar lippenstift snel van mijn gezicht wreef. Vervolgens ging ze me voor naar de garderobe. ‘Hoe vind je mijn potloodrokje?,’ wilde ze weten waarbij ze haar hoofd even naar achteren draaide. Mijn bewonderende blik naar haar heupen ontging haar zodoende niet.[10]

Ook wil ik nog verklappen dat de heldin van deze novelle bijzonder veel weg heeft van de Amerikaanse actrice Jayne Mansfield. Dit lijkt ongetwijfeld toeval, doch de noodwendigheid van dit alles mag niet op voorhand worden verworpen. Althans, zo denk ik er tegenwoordig over. Ik moet eerlijkheidshalve wel bekennen dat ik al weet hoe het verhaal afloopt. Dit maakt mijn oordeel van enig belang, zonder nu, of in de toekomst, gezaghebbend in dezen te willen worden.

Om geheel in de geest van boven genoemde novelle te eindigen verwijs ik hierbij naar een filmfragment waarin Mansfield zogezegd met menigeen een loopje neemt. The girl can’t help it![11]

 

Noten

[1]

[2]

Lader Bezig met laden...
EAD logo Duurt het te lang?

Opnieuw laden Laad het document opnieuw
| Open Openen in nieuwe tab

Zie pagina 20 over het onderscheid tussen fat en dandy: De fat is dan ook geen echte dandy, hoewel hij wel de uiterlijke eigenschappen bezit, met het gevolg dat hij vaak ten onrechte voor dandy wordt aangezien. Waar er bij de drie oertypen sprake is van innerlijke beweegredenen om zich als dandy te etaleren, ontbreken deze bij de fat volkomen. Waar het dandyisme een uiting is van verzet, doet de fat zich in de meeste gevallen enkel als een dandy voor om hogerop te komen, door middel van het imiteren van de uiterlijkheden en de omgangsvormen van de dandy.; https://nl.wikipedia.org/wiki/Femme_fatale; https://lonewolfmag.com/femme-fatales-film-noir/; http://www.midnightpalace.com/articles/femme-fatale-the-black-widow-of-film-noir;  http://www.imdb.com/list/ls000109847/; http://www.imdb.com/list/ls000109847/; http://www.lib.berkeley.edu/MRC/noir/np05ff.html; http://journal.media-culture.org.au/index.php/mcjournal/article/view/1039; http://dictionary.cambridge.org/dictionary/english/femme-fatale.

[3] https://nl.wikipedia.org/wiki/Rita_Hayworth.

[4] https://en.m.wikipedia.org/wiki/Gilda.

[5] http://www.albany.edu/scj/jcjpc/vol8is3/snyder.html; http://www.lib.berkeley.edu/MRC/noir/np05ff.html.

[6] K. Wood, Zizek: A Reader’s Guide, zie: https://books.google.nl/books?id=0MQqU-AZnikC&pg=PT143&lpg=PT143&dq=de+femme+fatale+als+masculiene+fantasie&source=bl&ots=ztG38u2m4h&sig=ufLa_KkquS-5_3T7DAbhD2a5Nr4&hl=nl&sa=X&ved=0ahUKEwjJ3bW5ld3QAhUHuhoKHUOMCTQQ6AEIHzAC#v=onepage&q=de%20femme%20fatale%20als%20masculiene%20fantasie&f=false.

[7] http://www.dbnl.org/tekst/_voo013200601_01/_voo013200601_01_0002.php, pagina 12.

[8] https://nl.wikipedia.org/wiki/Bitter_Moon.

[9] http://www.henkoosterling.nl/Hegelprop/prop5.html.

[10] Nachtengeltjes en driehoekjes, Dorian d’Oliveira. Met illustraties van Itsme Marks! (Uitgeverij Aspekt 2018).

[11] https://nl.wikipedia.org/wiki/Jayne_Mansfield; Dorian d’Oliveira, Nachtengeltjes en driehoekjes.