Frank de Rooij en het paradijselijke verlangen
Frank de Rooij en het paradijselijke verlangen
Zijn eigen opvattingen wil hij verdiepen en verder uitwerken. Hierbij wil hij zo min mogelijk worden gehinderd door ontstane verwachtingen, sociale conventies en maatschappelijke wenselijkheden. De Leidse cineast Frank de Rooij zoekt aldus vol overgave zijn vrijheid.[1]
Deze hunkering naar vrijheid was voor hem een belangrijke reden om een film te wijden aan zijn schilderende stadsgenoot Justus Donker. Dit bezorgde hem de prijs van beste Nederlandse documentaire uit 2016.[2] Het is onmiskenbaar dat hij aanvankelijk behoorlijk opkeek tegen deze schilder. Hij koos voor vrijheid; iets wat ik niet zo zou durven, hoor je De Rooij in het begin bewonderend zeggen.
In zijn documentaire blijft de drugsverslaving van Justus Donker allerminst buiten beeld. Daarnaast werkt Donkers geobsedeerde belustheid op een terugkeer als gevierd kunstenaar vervreemdend in de context van diens dakloosheid en doorgesnoven warboel.
Baudelaire noemt in Kunstmatige paradijzen iemand die, ondanks zijn verzwakte innerlijk, van drugs weet af te komen een ontsnapte gevangene.[3] Vanuit dit perspectief komt de vrijheid van Donker in een ander licht te staan.
Donkers verlangen naar zijn gloriejaren in de jaren negentig wordt onverbloemd geregistreerd. In die periode maakte hij, samen met zijn twee broers, als kunstenaar furore. Diverse exposities in Europa en zelfs een in New York viel het werk van de gebroeders ten deel.[4] De filmmaker brengt Donkers huidige werkelijkheid in beeld zonder in voorspelbaar gemoraliseer te vervallen. Ogenschijnlijk wordt de schilder door zijn familie gekoesterd. Tevens geniet hij het voorrecht nog steeds omringd te zijn door behulpzame vrienden.
Inmiddels heeft de man vier kinderen die nimmer bij hem woonden, maar door hun moeder werden opgevoed. Ook jeugdzorg schijnt nog een tijdje zijn kroost onder haar hoede te hebben genomen. Zijn tegenwoordige vriendin is eveneens verslaafd; aan welke middelen precies kon ik niet allemaal onthouden. De kunstenaar maakt al jarenlang gebruik van gemeentelijke bijstand, maar droomt van grote rijkdom, feesten vol beroemdheden en chicks for free. De Rooij toont dit indringend en onversneden.[5]
Er zijn vrijgezellen die zouden tekenen voor een partner en een steunend sociaal netwerk. Dit zou voor hen welhaast al iets paradijselijks zijn! Justus Donker ziet dit klaarblijkelijk niet, of anders. Wat mensen eigenlijk zien, is een vraag die blijft boeien.
Angst voor de vrijheid
Vrijheid trek ik nu als thema graag in het algemene, met behulp van het bijkans vergeten toneelstuk De rinoceros, geschreven door Eugène Ionesco. In dit verhaal veranderen mensen allengs in het gepantserde dier uit de titel. Naar de worsteling van degenen die deze transformatie nog niet hebben ondergaan, gaat alle aandacht uit. Tot ook zij bezwijken aan de begeerte erbij te willen horen. Slechts één man weet dit allemaal te weerstaan. Ik zal niet capituleren zijn diens laatste woorden.
Dat de zucht tot conformisme hierin wordt gehekeld, is zonneklaar. Opmerkingen van de schrijver bevestigen dit bovendien. Tijdens een in 1960 afgenomen interview kwam hij terug op zijn toneelstuk dat een jaar voordien was verschenen. Hierin zegt hij gaandeweg zijn leven verbijsterd te zijn geraakt door de snelle en veelal bizarre kenteringen in de publieke opinie. Hij vergelijkt dit proces met een besmetting, een epidemie zelfs. People allow themselves invaded by a new religion, a doctrine, a fanaticism. They would kill you with the best of consciences.[6]
De in Frankfurt geboren psycholoog Erich Fromm veroordeelde in zijn Angst voor de vrijheid al eerder de drang tot conformisme en beschreef de autoritaire, destructieve en sadomasochistische karakteristieken ervan.[7] Fromm heeft veel invloed op me gehad. Het lezen van zijn boeken heeft mij veranderd, aldus De Rooij. Bovenstaand schilderij behoeft, naar mijn smaak, dan verder ook geen toelichting.
De dorst naar authenticiteit
De documentairemaker zoekt bevlogen naar authenticiteit. Ook dit zal hem zonder twijfel tot een portret van Donker hebben gedreven. Niettemin is een kanttekening op zijn plaats gezien De Rooij’s nadruk op echtheid en emotie. Is Justus Donker wel zo authentiek en puur als de cineast doet voorkomen? Deze vraag kwam tijdens het kijken naar de documentaire bij me op, maar kon ik toen niet goed beantwoorden. Aangezien ik weinig wist over deze schilder en evenmin iets over zijn familie besloot ik Google in te schakelen om mij van mijn onwetendheid te verlossen.
Justus Donkers vader is eigenaar van een uitgeverij. De opa van Justus was de oprichter ervan. Bij deze firma is al een boek over Aad Donker gepubliceerd. Volgend jaar verschijnt daar bovendien nog een biografie over hem. Deze broer van Justus beroofde zich na zijn golden years van het leven. De Rooij verwijst overigens in zijn filmisch portret ook naar dit drama.[8] Gijs, de andere broer van Justus, leeft en schildert nog.
Voordat dit edele drietal aan hun studie aan de Haagse kunstacademie begon, verbleven Aad en Gijs een aantal maanden in Zuid-Afrika. Aldaar werden ze opgevangen en onderricht door een oom die in dat land een uitgeverij bezat. De bedoeling was dat Aad bij zijn oom het uitgeversvak zou leren. Dat een sterk ontwikkeld gevoel voor publiciteit in een dergelijk milieu aanwezig zal zijn, lijkt me moeilijk te ontkennen. Justus Donker weet zich in ieder geval met zijn verslavingen als kunstenaar behoorlijk in de markt te zetten!
Jij moet een film over me maken, sprak de schilder tegen De Rooij toen ze elkaar bij toeval leerden kennen. Daarna raakten ze min of meer met elkaar bevriend, met de nu besproken documentaire als gevolg.[9] Er is nog een andere documentaire waarin Justus een rol speelt, namelijk die over zijn broer Aad.[10] Zoveel media-aandacht valt niet elke Nederlandse schilder ten deel, hoe getalenteerd hij verder ook moge zijn. De kwaliteit van Donkers kunst laat ik als kwestie liever rusten. Het is me nu al ingewikkeld genoeg.[11]
De vraag naar Donkers authenticiteit ben ik niet vergeten! Het antwoord moet ik echter schuldig blijven. Ik weet het niet. Wel weet ik dat dandy’s geenszins het privilege bezitten om over een uiterst gelaagd bewustzijn te beschikken. En voor de onderzoekend ingestelde lezeres is er altijd nog de website van Justus Donker om tot een dieper inzicht te komen over deze kleurrijke kunstenaar.[12]
Volgens de filosoof Charles Taylor is het verlangen naar authenticiteit een kind van de Romantiek. In The ethics of authenticity noemt hij dit streven een gevolg van de maatschappelijke onbetrokkenheid en het verregaande individualisme dat het rationalisme in de achttiende eeuw kenmerkt.[13] Dat kan! Maar voor mij is nu vooral de vraag van belang of authenticiteit geen luchtspiegeling is. Hierop heeft Cindy Sherman een boeiend antwoord gegeven. In haar werk is zij zowel fotografe als model. De kunstenares heeft een eindeloze reeks portretten van zichzelf gemaakt. Volgens haar zijn dit echter geen zelfportretten! Sherman gaat er vanuit dat mensen samenvallen met hun rollen. Ook is ze van mening dat gezichten façades zijn. En dat laat ze met haar kunst zien. Authenticiteit is een illusie. Dat is haar boodschap.[14]
De Rooij gelooft, zoals gezegd, evenwel in authenticiteit. Met voorgeschreven denken en doen heeft hij niets. Zijn graalmotief is de echtheid. Het emotionele leven staat bij hem centraal. Dat hij zichzelf in dit opzicht in alle kwetsbaarheid durft te laten zien, bewees hij in een documentaire (2011) over het stervensproces van zijn vader.[15]
Het vlot van de Medusa
Ik kijk regelmatig naar de sterren om op een bepaalde manier toch even contact met hem te maken. Ik weet niet of hij daar iets van mee krijgt, maar ik hoop het soms. De Rooij zegt het verlies van zijn vader inmiddels te hebben verwerkt, maar vergeten is hij hem niet.
De dood is het collectieve lot der mensheid. In de kunst bestaan over dit fatum uiterst fraaie stileringen. Zeker negentiende-eeuwse romantici werden door de sterfelijkheid geobsedeerd. It makes them feel towards their fellow men much as you might feel like towards fellow survivors on a raft. Het door Géricault gemaakte schilderij Het vlot van de Medusa is een rake uitbeelding van dit besef.[16]
De Engelse romantische dichters zijn nu niet meer te mijden, gezien het aangesneden thema. In de Leidse Breestraat staat op een muur poëzie van Keats over de dood. Ook Byron en Shelley lieten zich in dezen niet onbetuigd. Zo heeft Shelley bijvoorbeeld een gedicht geschreven over Keats naar aanleiding van diens overlijden op zeer jonge leeftijd.
De in Wenen geboren romantische componist Franz Schubert heeft er eveneens iets moois van weten te maken. Zijn lied De dood en het meisje werd in 1821 uitgebracht. Tien jaar later overleed hij op 31-jarige leeftijd.[17]
Mijn duistere drang om Dark romanticism als kunststroming te bespreken heb ik tot nu weten te bezweren, ook al heeft dit veel van mijn krachten gevergd. Wel moet het mij van het hart dat de negentiende-eeuwse vertolkers van dit levensgevoel bepaald geen verheven gedachten over de mens koesterden. Door hun zwarte kijk op het bestaan werd soms zelfs de dood als uitweg ervaren.[18]
Gelukkig zorgt de sterfelijkheid ook voor luchtige geluiden. We kunnen bijna alles tegenwoordig overleven, behalve de dood. Deze zin van Wilde wordt tegenwoordig overigens betwist door transhumanisten.[19]
Verre verrukkingen
In de documentaire waaraan De Rooij momenteel werkt wil hij laten zien dat het leven niet om succes draait, maar veeleer om mededogen. Hij onderzoekt hierbij ook antwoorden op de vraag waarom wij zo naar waardering smachten. De leer van het taoïsme en boeddhisme vergelijkt hij met de westerse egocultuur en het gebrek aan spiritualiteit. We zijn hopeloos verslaafd aan waardering en succes. En we willen vooral dat anderen ons als succesvol zien. We leven teveel voor de waardering van anderen zonder dit eigenlijk nog in te zien.[20]
Het is de vraag of dit verlangen geen algemeen gegeven is. Hangt de hunkering naar waardering en status niet samen met de mens en zijn existentie als roedeldier? En een hogere status is sinds de dageraad der mensheid doorgaans een probaat middel gebleken om (gerieflijk) te overleven! Dit alles laat ik graag ter overdenking aan de lezeres. Ik spoed mij nu liever naar de verrukkingen van verre culturen.
Exotische verleidingen zijn de westerse cultuur niet vreemd. In de zeventiende eeuw ontstonden er al chinoiserieën. Het begon met keramiek, daarna werd alles dat uit China kwam nagemaakt.[21] Verlichtings- filosofen schreven met verve over de wijsheid van vreemde volkeren.[22] Romantici zoals Cooper en Chateaubriand dweepten met de indianen als natuurvolk.[23] Volgens De Rooij beschouwt Justus Donker zichzelf als een indiaan. Iemand die puur en echt leeft. Een antwoord op de vraag of de eerder genoemde romantici ook met Donker hadden gedweept, gaat mijn fantasie helaas te boven.
In deze grove schets vermeld ik met genoegen Van Gogh en zijn liefde voor de inwoners van Japan, die in de natuur leven alsof ze zelf bloemen waren.[24] Daarnaast was de Japanner Hokusai een door hem bewonderde schilder.[25] Tegelijkertijd lieten veel kunstenaars uit het land van de rijzende zon zich inspireren door Europese schrijvers. Aanvankelijk waren dat vooral Franse auteurs zoals Rousseau en Zola, later kwamen ook Duitse literatoren in de mode.[26]
In de twintigste eeuw heeft Allen Watts in Europa veel zendingswerk verricht. Met zijn boeken presenteerde hij het oosters gedachtegoed aan een groot publiek.[27] Ook de beatniks en hippies dreven gedurende die periode, geregeld gedrogeerd, mee in de spirituele stroom van oost naar west. Zelfs de kroonjuwelen van de westerse wetenschap moesten eraan geloven. Schrijvers zoals Capra en Zukav herkenden in de kwantummechanica de wijsheid uit het oosten. The Tao of physics en The dancing Wu Li masters werden in de jaren zeventig van de vorige eeuw wereldwijd bestsellers.[28]
Met deze boeken zegt De Rooij niet veel op te hebben. Daarentegen boeit De weg van Michael Puett hem mateloos. [29] Erg enthousiast is hij ook over Zhuang Zi. Deze taoïstische geleerde heeft diepe sporen in de Europese literatuur achtergelaten. Volgens bepaalde geesteswetenschappers heeft hij Wilde The picture of Dorian Gray ingefluisterd. Wilde op zijn beurt schreef lovende recensies over Zhuang Zi.[30]
Hunkeren naar harmonie met de natuur
Ik denk dat we nog steeds erg kortzichtig zijn over de toestand van de natuur en de gevolgen ervan voor onze eigen gezondheid. Het besef deel te zijn van de natuur dringt onvoldoende door. Om een ecologische catastrofe te voorkomen acht De Rooij een collectief ontwaken noodzakelijk. Gelukkig denk ik meestal dat het ons toch gaat lukken!
Zijn angst voor een ecologische ramp is begrijpelijk. De onstuimig groeiende wereldbevolking, de stijgende zeespiegel en de vooral in Afrika toenemende verwoestijning zijn inderdaad niet bijster hoopgevend. Zelfs getrainde of beroepsmatige wegkijkers kunnen hieraan moeilijk voorbij gaan.
De huidige consumptieve fixatie stemt De Rooij, ondanks zijn optimistische grondtoon, weleens somber. Af en toe zou ik in het niets willen wegkruipen. De machteloosheid en absurditeit van het leven overmeesteren hem regelmatig. Ik verander dan in een melancholieke cynicus.
Het draait volgens De Rooij om de spirituele kern van het bestaan. Eenvoudig leven betekent naar zijn idee minder afgeleid worden door de materiële werkelijkheid. Het aantrekkelijke van veel inheemse volkeren is ook dat ze harmonieus in de natuur staan. Ik denk dat we veel van hen kunnen leren.[31]
Toch is het maar de vraag of zij wel in harmonie met de natuur leven. De uitroeiing van meer dan tweeduizend vogelsoorten in Polynesië had te maken met het gedrag van volkeren daar, lang voor de komst der Europeanen. Ook het uitsterven van de Japanse zeeleeuw en de Nieuw-Zeelandse moa heeft weinig van doen met de westerse beschaving. We like to think of indigenous people as living in harmony with nature. But this is rarely the case. Humans everywhere will take what they need to survive. That’s how it works, stelt de bioloog Morten Allentoft.[32]
Het besef om op een planeet te leven, was er lange tijd niet. Aardwetenschappen, evolutiebiologie en ecologie zijn in Europa ontwikkelde vakgebieden. Schept kennis moraal omdat pas dan de keuzemogelijkheden kunnen worden overzien? Is De Rooij’s idee van in harmonie met de natuur levende volkeren een romantische illusie, ingegeven door ongenoegen over zijn eigen cultuur?[33] Ketenen mensen zich aan paradijselijke visioenen zonder dit te beseffen? Werken hoogstaande denkbeelden soms drogerend? Misschien verschilt Justus Donker, met al zijn verslavingen, minder van ons dan op het eerste gezicht lijkt!
De dansende Woe-Li meester
Ik hou van alle films van David Lynch, in het bijzonder Mulholland drive. Deze film uit 2001 heeft inmiddels een cultstatus en is uitermate geschikt voor liefhebbers van diepzinnige duidingen. A love story in a city of dreams is de prikkelende tagline uit deze neo noire, waarin sprake is van een echte femme fatale![34]
Naar zijn zeggen heeft Into the wild veel indruk op hem gemaakt. Dat is echt een van mijn favorieten, laat De Rooij weten. Happiness is real only when shared with others is een vaak geciteerde zin uit deze film van Sean Penn. Die uitspraak betekent een breuk met het gedachtegoed à la Henry Thoreau waarbij vooral het streven naar autonomie centraal staat. Mensen hebben elkaar nodig. Aldus kan de boodschap van Into the wild worden samengevat.[35]
De Rooij is vol lof over zijn vakgenoten Roy Dames en Sunny Bergman.[36] Ze zijn voorbeelden voor mij, ook in maatschappijkritisch opzicht. Gert de Graaff, met name diens dromerige documentaire De zee die denkt, mag evenzeer op zijn geestdriftige waardering rekenen.[37] Het werk van Michael Moore daarentegen vindt hij vooral linkse propaganda.[38]
Pas als de videofilms van Pipolotti Rist ter sprake komen, gaat De Rooij helemaal los. Haar invalshoek is speels en erg verrassend. Zij is echt fantastisch! Deze in Zwitserland geboren kunstenares maakte tot 1994 deel uit van de muziekgroep Les reines prochaines. In onderstaande videoclip Sip my ocean is haar stem te horen op de melodie van Wicked game, de wereldberoemde hit van Chris Isaak.[39]
Naast documentaires maken, schildert De Rooij ook graag. Dit doet hij meestal in een abstracte, expressionistische stijl.[40] Ik hou van dat felle kleurgebruik. De emoties spatten er vanaf. Ik kan mezelf dan tijdens het schilderen lekker laten gaan.
De Rooij hongert overduidelijk naar passie. Bovendien blaakt hij van vitaliteit. Het is daarom vast niet toevallig dat Friedrich Nietzsche zijn meest geliefde wijsgeer is. In Aldus sprak Zarathoestra verkondigt deze denker de noodzaak om te dansen.[41] Dit doet De Rooij dan ook van harte! Het liefste in Rotterdam, Amsterdam en in Berlijn, de hoofdstad van de techno.[42] Dat Moby tot deze muziekstroming behoort, behoeft ongetwijfeld geen betoog. Ooit omschreef deze popster zichzelf in een interview als een taoist, buddhist, atheist and christian who loves quantum mechanics.[43]
Uit deze woorden spreekt de wens om geen vaste metafysische positie in te willen nemen. Althans, zo kan zijn uitspraak worden uitgelegd. Er is namelijk geen verplichting of noodzaak om te kiezen! De menselijke kennis schiet op dit vlak immers tekort. Waarom zouden we ons vastleggen in een terra incognita? Laten we niet verdwalen in het oneindige; we zijn er niet voor geschapen om daar ook maar het minste benul van te krijgen. Deze uitspraak van de achttiende-eeuwse schrijver Lamettrie leverde verhitte beschuldigingen van atheïsme op.[44] Overigens studeerde deze Franse arts enige tijd in Leiden, waar hij colleges volgde bij Boerhaave.
Wellicht komt eerder genoemd citaat van Moby ook overeen met de zienswijze van John Cage. Diens Music of changes is getoonzet in de geest van het taoïsme. Uit ander werk blijkt evenzeer zijn voorkeur voor verandering waarbij vaste posities worden geschuwd. Cage introduceerde ook het toeval in zijn composities. Dat De Rooij veel op heeft met deze componist mag niemand verbazen.[45]
Ook naar Steve Reich gaat zijn hart uit. Zeker in de auto luister ik vaak naar zijn muziek. Soms gaat het geluid dan op de max. Dat is gaaf.[46] Popartiesten als Eddie Vedder, Sixto Rodriquez en Childish Gambino doen het eveneens goed bij de documentairemaker uit Leiden. Bovendien spreekt het schilderachtige levensverhaal van Rodriquez erg tot zijn verbeelding.[47]
Als het om zijn levenspad gaat danst De Rooij misschien op muziek die alleen hij hoort. In ieder geval wil hij zich niet door andermans oordeel of agenda laten leiden. Hij probeert de moed op te brengen om anders te zijn en als het moet alleen te staan. Nietzsche zal hem daarbij vast en zeker helpen!
https://youtu.be/VJhgIcbSEeM
Noten
[1] http://frankderooij.eu/; http://galeriebeeldschoon.nl/frank%20de%20rooij.html; http://www.filmindustry.nl/profielen/view/1118723;
De denkbeelden van De Rooij zijn vergelijkbaar met die van de Engelse vrijdenker John Stuart Mill. Het nu volgende citaat uit Mills On liberty lijkt me daarom van groot belang: The only freedom which deserves the name is that of pursuing our own good in our own way, so long as we do not attempt to deprive others of theirs. Zie: J. Mill, On liberty (Harmondsworth 1978) pagina 72.
[2] http://www.dichtbij.nl/groot-leiden/regionaal-nieuws/artikel/4192598/justus-donker-film-premiere.aspx; Bespreking door Theo de With in het Leidsch Dagblad, 21 maart 2016.
https://www.linkedin.com/pulse/best-dutch-documentary-docfeed-festival-2016-frank-de-rooij; Justus. Zie https://vimeo.com/157369596 ; In een interview met Leendert Beekman voor Unity TV vertelde Justus Donker buitengewoon tevreden te zijn met de gemaakte documentaire: http://www.unity.nu/Kijk-terug/aan-tafel-met-leendert/aan-tafel-met-leendert-3-november-2015-.
[3] https://verbodengeschriften.nl/html/kunstmatige-paradijzen.html.
[4] https://www.trouw.nl/home/het-was-donker-in-het-paradijs~a88fcbbe/; https://nl.m.wikipedia.org/wiki/After_Nature; https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Justus_Donker; http://www.justus-donker.com/activiteiten.html; http://ifthenisnow.eu/nl/verhalen/de-wereld-van-de-leidse-kunstenaar-1-justus-donker.
[5] Uit Money for nothing, Dire straits. Zie http://www.azlyrics.com/lyrics/direstraits/moneyfornothing.html; Het gonsde heel New York door. In de New York Times werden ze betiteld als A bunch of crazy Dutch guys. Jaap Scholten in Gentle Giant: http://www.uitgeverijdonker.nl/aad/gentle_giant.html.
[6] E. Ionesco, De rinoceros (Amsterdam 1960); https://en.wikipedia.org/wiki/Rhinoceros_(play). M. Eslin, The Theatre of the absurd (New York 1969) pagina 150-151.
[7] E. Fromm, Angst voor de vrijheid (1941); http://achterdesamenleving.nl/angst-voor-vrijheid/#.WQhQoIjyiM8.
[8] Tentoonstellingscatalogus van Aad Donkers werk. Zie http://www.uitgeverijdonker.nl/aad/autobiografie.html; http://www.uitgeverijdonker.nl/aad/gentle_giant.html; Menno Voskuil werkt momenteel met behulp van een beurs van het Letterenfonds aan een biografie over Aad Donker. Naar verwachting wordt dit boek in 2018 door uitgeverij Donker gepubliceerd. De eerder in dit blog besproken kunstenaar Milan Roeterink schilderde een paar maanden in een groep waartoe ook Gijs, de oudste broer van Justus, behoorde. Ik werk niet met amateurs, beet die Roeterink al snel toe. Gijs Donker twijfelt kennelijk allerminst aan het talent dat het toeval of de goden hem geschonken hebben! En hij houdt dit zeker niet voor zichzelf. Zoiets heeft wel wat. Bovendien pakken journalisten dergelijke uitspraken graag op. Gelet op de huidige kunstbergen kan naamsbekendheid geen kwaad. Of deze zelfverzekerde houding van hem een bewuste mediastrategie is, kan ik niet beoordelen. Een gepassioneerde indruk maakt het in ieder geval zeker! http://www.galeries.nl/mnkunstenaar.asp?artistnr=17314&vane=1&em=&meer=&sessionti=686215635; Golden years, David Bowie. Zie https://youtu.be/wd2clb5T8JA.
[9] http://www.unity.nu/Kijk-terug/aan-tafel-met-leendert/aan-tafel-met-leendert-3-november-2015-.
[10] All you need is me. Portret van Aad Donker, regie Wim van der Aar: https://www.vpro.nl/programmas/2doc/2016/all-you-need-is-me.html.
[11] Gezien het vele ongebruikte filmmateriaal van De Rooij zijn er plannen om een eigen You Tube-kanaal te beginnen, met Justus in de hoofdrol.
Inmiddels zijn de zonen van hem ook al aan het schilderen geslagen. Er lijkt dus een heuse kunstenaarsdynastie te ontstaan!
[12] http://www.justus-donker.com/index.html.
[13] Ch. Taylor, The ethics of authenticity (Londen 1991) pagina 25.
[14] https://nl.wikipedia.org/wiki/Cindy_Sherman; https://www.artsy.net/artist/cindy-sherman.
[15] https://vimeo.com/57519568.
[16] https://en.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A9odore_G%C3%A9ricault.
[17] http://www.muurgedichten.nl/keats.html; https://www.poetryfoundation.org/poems-and-poets/poems/detail/45112; http://mykeep.com/lordbyron/onthedeath.html; http://arts.pallimed.org/2009/04/franz-schubert-death-and-maiden.html; https://en.wikipedia.org/wiki/Der_Tod_und_das_M%C3%A4dchen.
[18] http://www.newworldencyclopedia.org/entry/Dark_romanticism; https://en.m.wikipedia.org/wiki/Dark_romanticism.
[19] https://nl.wikipedia.org/wiki/Transhumanisme.
[20] http://www.bbc.co.uk/religion/religions/taoism/; http://www.rejoicenow.nl/page/taoisme-en-christen-zijn; https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Tao%C3%AFstisch_scheppingsverhaal; https://sanneburger.com/2016/02/26/de-levende-wijsheid-van-het-taoisme/.
[21] https://en.m.wikipedia.org/wiki/Chinoiserie; https://www.trouw.nl/cultuur/dromen-van-dat-vreemde-china~a05698ee/.
[22] Montesquieu, Lettres persanes (1721); https://nl.wikipedia.org/wiki/Perzische_brieven.
[23] https://epages.wordpress.com/2010/10/19/the-romantic-idealization-of-american-indians-in-early-american-literature/; https://nl.m.wikipedia.org/wiki/James_Fenimore_Cooper; https://en.wikipedia.org/wiki/Fran%C3%A7ois-Ren%C3%A9_de_Chateaubriand.
[24] https://www.trouw.nl/home/van-gogh-wilde-kijken-als-de-zo-eenvoudige-japanners-die-in-de-natuur-leven-alsof-ze-zelf-bloemen-waren-~a5346055/.
[25] Over de invloed van Hokusai op Van Gogh zie: https://makingamark.blogspot.nl/2009/05/hokusai-van-gogh-and-iris-paintings.html; Evenals Monet en Degas verzamelde hij Japanse kunst: http://www.katsushikahokusai.com/link.jsp; Over Van Gogh en japonaiserie: I. Walther en R. Metzger, Vincent van Gogh. Sämtliche Gemälde (Keulen 1989) pagina 283-299; https://en.wikipedia.org/wiki/Japonaiserie_(Van_Gogh); Hokusai benutte meer dan dertig namen gedurende zijn kunstenaarschap! Zie https://en.m.wikipedia.org/wiki/Hokusai; https://www.artexpertswebsite.com/pages/artists/hokusai.php.
[26] https://www.japan-zone.com/culture/mod_literature.shtml; http://bungeikan.jp/international/detail/39/;
[27] https://zilvervis.net/2010/09/24/alan-watts-1915-1973-clown-charlatan-en-wijsgeer/; https://en.m.wikipedia.org/wiki/Alan_Watts.
[28] http://seatofthesoul.com/; https://en.m.wikipedia.org/wiki/The_Tao_of_Physics; http://home.kpn.nl/hendriksnijders/GemigreerdeHomepage/Natuurkunde/Volkskrant/3.htm; https://en.m.wikipedia.org/wiki/Fritjof_Capra; https://en.m.wikipedia.org/wiki/The_Dancing_Wu_Li_Masters; http://www.liesbethkoenen.nl/archief/het-onuitroeibare-verlangen-naar-de-steen-der-wijzen/.
[29] https://www.nrc.nl/nieuws/2016/05/06/er-bestaat-niet-zoiets-als-het-ware-ik-1616045-a929646.
[30] https://nl.wikipedia.org/wiki/Zhuangzi.
[31] http://jalta.nl/geschiedenis/hunkeren-naar-de-nobele-wilde/; http://www.smithsonianmag.com/smart-news/urbanization-has-been-destroying-the-environment-since-the-very-first-cities-180948243/; http://www.pantheism.net/paul/history/native-americans.htm;
http://www.amerika.org/globalism/american-indians-destroyed-environment-too/; https://www.nextnature.net/2011/10/ancient-man-impacted-environment-already/;
[32] https://www.quora.com/How-many-species-has-man-made-extinct; http://www.sciencemag.org/news/2014/03/why-did-new-zealands-moas-go-extinct; https://en.wikipedia.org/wiki/Japanese_sea_lion; http://dier-en-natuur.infonu.nl/vogels/143305-moa-de-grootste-vogel-die-in-nieuw-zeeland-heeft-geleefd.html.
[33] Zijn snijdende kritiek op een bepaalde religie haalt doorgaans pijlsnel de media. Maar Houellebecq schrijft ook vlijmscherp over de leegte in de westerse samenleving. Zie M. Houellebecq, Onderwerping (2015).
[34] https://en.m.wikipedia.org/wiki/Mulholland_Drive_(film).
[35] https://www.goodreads.com/work/quotes/3284484-into-the-wild.
[36] Dat De Rooij door Dames is beïnvloed, lijkt me moeilijk te betwisten. Zie http://www.volkskrant.nl/archief/-hij-was-de-godfather-van-amsterdam-oost~a1020141/; Documentairemaakster Sunny Bergman schijnt nogal omstreden te zijn door haar maatschappelijke stellingnames die als scherp worden ervaren. Een samenvatting van haar werk kan ik niet geven, want ik heb het niet bestudeerd. http://sunnybergman.nl/?page_id=32; https://www.trouw.nl/home/documentaire-sunny-bergman-verbaast-en-irriteert~ab72ef58/.
[37] http://www.dezeediedenkt.nl/htm/rectro2112.htm.
[38] https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Michael_Moore_(filmmaker).
[39] https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Pipilotti_Rist: Chris Isaak, Wicked game. Zie: https://youtu.be/KBx1Q3DEyDY.
[40] http://frankderooij.eu/en_US/paintings.
[41] In dit meesterwerk van Nietzsche wordt veelvuldig naar de dans verwezen als levenslust. Liefhebbers van Nietzsche’s meeslepende en opzwepende proza kunnen hier terecht: https://www.gutenberg.org/files/1998/1998-h/1998-h.htm.
[42] http://www.volkskrant.nl/muziek/duitsland-krijgt-technomuseum~a3984169/; https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Berlijnse_School_voor_elektronische_muziek.
[43] https://wanderlust.com/journal/moby-wanderlust-squaw-2013-middle-way/; http://www.rollingstone.com/music/features/moby-talks-fast-post-punk-lp-embracing-irrelevance-w443212; http://welcometotwinpeaks.com/lynch/moby-david-lynch-interview/.
[44] J. de Lamettrie, De mens een machine (Amsterdam 1978) pagina 66.
[45] http://www.abc.net.au/radionational/programs/rhythmdivine/i-ching-cage/4228000; https://en.m.wikipedia.org/wiki/Music_of_Changes.
[46] https://en.m.wikipedia.org/wiki/Steve_Reich.
[47]https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Eddie_Vedder; http://www.volkskrant.nl/muziek/rodriguez-na-het-heldenonthaal-volgde-ontnuchtering-en-daarna-verbijstering~a3469073/; https://en.m.wikipedia.org/wiki/Rodriguez_(singer-songwriter); http://sugarman.org/; https://www.pastemagazine.com/articles/2016/12/childish-gambinos-album-is-streaming-for-free-on-y.html.