Der blaue Engel, de dijen van Dietrich en de heerlijkheden van Hollywood
Der blaue Engel, de dijen van Dietrich en de heerlijkheden van Hollywood
In canons over de expressionistische film wordt Der blaue Engel meestal niet vermeld.[1] Wel is deze rolprent de geschiedenis ingegaan als de eerste grote Duitse geluidsfilm. Bovendien effende het voor Marlene Dietrich de weg naar wereldfaam.[2]
De uit Wenen afkomstige, maar goeddeels in de Verenigde Staten opgegroeide Josef von Sternberg draaide in minder dan drie maanden Der blaue Engel.[3]
In 1930 beleefde de film haar première in zowel een Duitse als Engelstalige versie.[4] De een jaar eerder met een Oscar onderscheiden Emil Jannings vertolkte de hoofdrol.[5]
Na een opmerkelijke screentest kreeg Dietrich de rol van Lola Lola toebedeeld, een wat vale femme fatale die als nachtclubzangeres door het leven ging.[6] Jannings was fel gekant tegen de keuze voor Dietrich als tegenspeelster. Von Sternberg bleek echter in dezen niet te vermurwen. Of de hartstochtelijke liefde die hij voor Dietrich had opgevat hierbij een rol speelde, is moeilijk te beoordelen.
Uit alles blijkt dat Dietrich en Von Sternberg het bijzonder met elkaar konden vinden en dat de actrice erg willig was om haar regisseur tegemoet te komen. Op een dag zei Von Sternberg tegen me: Je moet van voren aan een schilderij van Félicien Rops doen denken en van achteren aan een van Toulouse-Lautrec. Volgens de filmster was dit een beeld waarop zij zich kon richten! [7]
Dietrich was, toen ze Von Sternberg leerde kennen, getrouwd met (assistent) regisseur Rudolf Sieber, waar ze in 1924 een dochter bij kreeg. Ondanks haar talloze affaires en relaties werd dit huwelijk nooit ontbonden. Het heeft er veel van weg dat de actrice begin jaren dertig in Californië een kippenfarm voor haar echtgenoot heeft gekocht. Daar is Sieber tot zijn dood in 1976 blijven wonen, samen met een psychisch nogal labiele vriendin. Ook Dietrich bezocht haar echtgenoot daar weleens.[8]
Van leraar tot kaartjes verkopende clown
Der blaue Engel gaat over een leraar Engels aan een stedelijk gymnasium die ongewild kennis maakt met Lola Lola. Vervolgens is zijn veilige leven vol routines volledig ontregeld. Hij raakt namelijk hartstochtelijk verliefd op haar en een relatie met de nachtclubzangeres is weldra een feit. Deze verbintenis is evenwel een grove schending van de burgerlijke verhoudingen en leidt daarom tot zijn ontslag als leraar.
Nadien verkoopt hij noodgedwongen kaartjes voor het optreden van zijn beminde, waarmee hij inmiddels is getrouwd. Ook als clown klust hij bij in het reizend cabaret waarin zijn aanbedene naar hartenlust met haar uitdagende dijen blijft pronken.
De artistieke troep doet op een bepaald moment ook weer het provinciestadje aan waar hij ooit als docent werkzaam was. Luidruchtig wordt hij daar, ter promotie van het cabaret, als clown en gewezen leraar aangekondigd! Tijdens zijn optreden ziet hij tot zijn afgrijzen zijn geliefde vreemd gaan met de sterke man van het gezelschap.
Gebroken sjokt hij na zijn voorstelling als clown naar zijn voormalige school waar hij in de ochtend levenloos wordt aangetroffen, naar het lijkt bezweken aan de vernederingen en teleurstellingen die de liefde hem had gebracht. Lola Lola blijft zonder enig spoor van mededogen door zingen. Falling in love again. Can’t help it!
Over de betekenis van het uurwerk, de andere clown en het dode vogeltje in Der blaue Engel wordt door begaafde diepduiders driftig op internet geschreven. Ik beperk me daarom gemakshalve tot een aantal verwijzingen.[9]
De fatale bloem kan er niets aan doen
Filmcriticus Siegfried Kracauer typeerde Der blaue Engel als een studie in sadisme en zag in de gymnasiumleerlingen de voorafschaduwing van de Hitlerjugend. De uit een bescheiden joods milieu afkomstige Von Sternberg zelf ervoer de film als iets uit zijn eigen verbeelding en zegt in zijn autobiografie nauwelijks wat van het Duitsland uit die tijd te hebben geweten. Ook benadrukt hij het feit dat de roman van Heinrich Mann in 1905 werd gepubliceerd en dat dit in de vele duidingen vaak werd vergeten.[10]
Aanvankelijk werd Mann ook betrokken bij het schrijven van het scenario maar al gauw werd de conclusie getrokken dat hij voor film geen gevoel had. Intussen maakte Mann van de gelegenheid gebruik om zijn vriendin Trude Hesterberg naar voren te schuiven voor de rol van Lola Lola, maar kennelijk wist hij de regisseur onvoldoende te overtuigen van Hesterbergs kwaliteiten.
Na de première van Der blaue Engel klaagde Mann vooral over de dijen van Dietrich, die naar zijn smaak te dominant in beeld kwamen! [11]
Hesterberg figureerde overigens later in nazistische films zoals Jakko, terwijl Mann zijn toevlucht in de Verenigde Staten had gezocht en aldaar omging met landgenoten die met name in Hollywood emplooi hadden gevonden.[12]
De bloedmooie Brigitte Helm stond aanvankelijk ook nog op het lijstje om de rol van vale femme fatale in Der blaue Engel te vervullen. Helm excelleerde drie jaar eerder in Metropolis, de parel in de kroon als het gaat om de expressionistische film. Fritz Lang regisseerde deze rolprent en het scenario ervoor werd geschreven door zijn toenmalige echtgenote Thea von Harbou.[13]
Bijna vijfentwintig jaar later maakte Dietrich in Hollywood met Lang de western Rancho notorious. In haar memoires noemt ze hem de regisseur die ze tijdens haar loopbaan als actrice het meest heeft verafschuwd. Lang is een tiran.[14]
Dietrich, Von Sternberg en Jannings
Na de première van Der blaue Engel vertrok Von Sternberg spoorslags naar Hollywood en Dietrich zou hem razendsnel volgen. In de Amerikaanse droomfabriek maakten ze samen nog zes films, waarin Dietrich veelal de rol van een zeer gestileerde femme fatale vertolkte.[15]
Een vaderlandse journalist schreef in 1939 dat het publiek uitgekeken was op Dietrich en haar rollen als de femme fatale. Het eenzijdig pokerspelletje met haar verveelt! [16] Dat de femme fatale enkele jaren later in de film noir als nooit tevoren zou schitteren, kon deze journalist natuurlijk niet bevroeden.
Na de Tweede Wereldoorlog speelde Dietrich nog rollen in belangwekkende films als A foreign affair, Stage fright en Touch of evil. Als actrice leverde ze haar laatste bijdrage in Just a gigolo, een geflopte film met David Bowie in de hoofdrol.[17]
Emil Jannings vond vanwege zijn medewerking aan nazistisch gebrandmerkte films na de Tweede Wereldoorlog geen werk meer als acteur en trok zich gedesillusioneerd terug op zijn boerderij waar hij vereenzaamd stierf. In haar memoires besteedt Dietrich weinig aandacht aan hem en typeert hem bijna en passant als derderangsacteur.
Von Sternberg bleef ook na de Tweede Wereldoorlog films maken. Tevens doceerde hij Esthetica aan de Universiteit van Californië. Onder zijn studenten bevonden zich Jim Morrison en Ray Manzarek, die later deel uitmaakten van The Doors. Von Sterberg was perhaps the greatest single influence on The Doors, aldus Manzarek.[18]
Foute vrouwen?
Marlene Dietrich, Thea von Harbou en Leni Riefenstahl zijn beeldbepalende Duitse vrouwen geweest als het gaat om de cinema in het interbellum. Dietrich en Von Harbou waren dochters van Pruisische officieren die in hun adolescentie voor toneel en film kozen. Daarnaast had Von Harbou in het keizerlijke Duitsland al de status van bestsellerschrijfster verworven! Belangrijker evenwel is dat zij als scenariste haar gelijke niet kende. Met name haar aandeel in de bloei van de expressionistische film kan moeilijk worden overschat.
Op internet, maar ook in dagbladen en tijdschriften, wordt Von Harbou door verschillende scribenten in zwarte kleuren weggezet. Dit vindt doorgaans plaats zonder ook maar iets te onderzoeken, zoals bijvoorbeeld de eigenaardige rol die Lang in de stigmatisering van zijn gewezen echtgenote speelde.[19] Preken en veroordelen zonder iets te weten… Dat is een oud verhaal!
Dietrich was tot Der blaue Engel een actrice en toneelspeelster van weinig betekenis. Voor zover ik kon nagaan hebben Dietrich en Von Harbou elkaar nooit ontmoet. Dit ligt in het geval van Riefenstahl en Dietrich anders. Beide dames waren (bijna) net zo oud en woonden bij elkaar in de buurt. Sterker, ze hadden uitzicht op elkaars appartement! Het zal vast aan de verbeelding van velen appelleren, maar een verhouding hebben zij nooit gehad, iets wat gezien Dietrichs staat van dienst in dit opzicht opmerkelijk genoemd mag worden.
In die periode ging Riefenstahl (gelukkig) nog uitsluitend als actrice door het leven waarbij ze zich te buiten ging aan het spelen in zogeheten Bergfilms. Dit paste perfect bij haar natuurlijke uitstraling (ze gebruikte geen make-up) en haar atletische lijf. Pas in de loop van de jaren dertig begon Riefenstahl met het maken van films die als nazistische propaganda werden uitgelegd en aldus de geschiedenis ingingen, zoals Triumph des Willens. Overigens is zij nooit lid geweest van de NSDAP. Op racistische of antisemitische uitspraken heeft men haar nooit of te nimmer kunnen betrappen.
Dietrich koesterde, in tegenstelling tot Riefenstahl, wel racistische en antisemitische denkbeelden en gedroeg zich daar ook naar. Zo weigerde ze in ziekenhuizen pertinent door zwarte verpleegsters te worden geholpen, afgaande op de door haar dochter geschreven biografie.[21]
Bovenstaande foto van beide actrices werd genomen in 1930 op een feestje ter ere van de schrijver George Bernard Shaw, die toen Berlijn aandeed.[20]
Exciting secrets
Greta Garbo schijnt het exciting secrets te hebben genoemd. Sommigen gingen er vanuit dat het zorgde voor een zuivere huid en glanzende ogen. Von Sternberg dacht vooral dat het de visuele impact van actrices op het bioscooppubliek ten goede kwam.[22]
Een van de bekendste affaires van Dietrich in de Verenigde Staten was met Mercedes de Acosta, een socialite die ook als dichteres en toneelschrijfster dienst deed. My love, please eat, go to bed and wait for me there, telegrafeerde de diva toen ze vanwege een optreden later zou thuiskomen dan verwacht. [23]
Volgens Dietrich was de actrice Tallulah Bankhead the most immoral woman that ever lived. Ik veronderstel dat de langbenige legende dit als compliment heeft bedoeld.[24] Bankhead was beroemd, en ook wel berucht, door haar levenslustige one-liners. Zo vertelde ze een keer, gemaakt onschuldig, dat haar vader haar weliswaar voor mannen en drank had gewaarschuwd, maar nooit voor vrouwen en cocaïne.[25]
Bankhead is een naam die veelvuldig valt als bepaalde coterietjes in Hollywood worden besproken. Of ze een affaire met Dietrich heeft gehad, is niet duidelijk. Er zijn in ieder geval geen brieven, dagboeken of autobiografieën die hierop wijzen.[26] Wel maakte Bankhead deel uit van The sewing circle, zoals Dietrich het typeerde. Dit vrijgevochten gezelschap genoot tevens van extravagante feesten, zoals die onder meer door filmster Dolores del Rio in haar villa aan de Sunset Boulevard in Los Angeles werden gegeven.[27]
Ook in Berlijn had Dietrich zich in een bepaalde zin zeker niet onbetuigd gelaten, haar huwelijk ten spijt.[28] Volgens filmhistorica Diana McLellan moeten Dietrich en Garbo aldaar een affaire met elkaar hebben gehad. De actrices leerden elkaar kennen tijdens opnamen van Die freudlose Gasse en van het een kwam het ander, zogezegd. Dit verhaal wordt echter betwist. Ik kan het verder niet beoordelen, hoezeer het gezelschapsspel wie deed het met wie me ook aan het hart ligt. In Hollywood waren voornoemde actrices aartsvijanden, dat is (wel) zeker! [29]
Dietrich blies, wat mannen betreft, in Hollywood vanzelfsprekend ook haar partijtje mee, dit om misverstanden te voorkomen. Op haar uitputtende lijst van veroveringen staan onder meer Gary Cooper, Kirk Douglas, James Stewart, Frank Sinatra, Maurice Chevalier en Yul Brynner.
De schrijver Erich Maria Remarque en de acteur Jean Gabin behoorden tot haar grootste geliefden, gezien bepaalde passages in Dietrichs memoires.[30]
Op de divan met Dietrich
Het door Daniël Cohen in 2017 geregisseerde toneelstuk In bed met Dietrich en Piaf heb ik helaas niet gezien. Inmiddels heb ik wel de trailer, videofragmenten en recensies ervan benut om me een beeld van de voorstelling te vormen.
Ik ga er nu zonder meer vanuit dat de actrices Sluyterman van Loo en Kuiper in dit stuk er werkelijk wat moois van hebben gemaakt, ook al betreft het geen geschiedkundige reconstructie, maar is het eerder iets waarin grote levensvragen worden besproken. [31]
Ik behelp me op dit ogenblik genoeglijk met de historische werkelijkheid! In haar memoires klaagt Dietrich frank en vrij over de roofbouw die Edith Piaf pleegde op haar lichaam. Ze heeft vaak drie minnaars tegelijk, laat de filmsirene de lezeres onverbloemd weten.
In de tijd dat Dietrich met deze chansonnière een affaire had, raakte de Parijse nachtegaal verschrikkelijk verliefd op Louis Girardin, een Franse sprintkampioen. In de aan deze pedaleur gerichte liefdesbrieven schrijft Piaf lyrisch over zijn fraaie dijen en lekkere achterwerk.
Toen ze op het punt stond om voor een reeks optredens naar Amerika te vertrekken liet ze hem per brief nog eventjes het volgende weten: Ik wil totaal door je uitgewoond worden. Ik wil helemaal gevuld worden met liefde, zodanig dat ik maandenlang de liefde niet kan bedrijven.[32]
De Franse wielerheld vertelde, mogelijk in een onbewaakt ogenblik, dat twee dagen en nachten met Piaf zwaarder waren dan een etappe in de Tour de France.
Entertaining the troops en een one-woman-show
Wellicht mede vanwege het feit dat haar loopbaan als actrice tegen het einde van de jaren dertig een tikkeltje in het slop geraakte, ging Dietrich gedurende de Tweede Wereldoorlog ook als zangeres optreden. De buitengewoon enthousiaste reacties van de Amerikaanse soldaten in Europa maakten haar optredens tot een groot succes.
Maar het was niet alleen haar werklust waaraan de diva uit Hollywood gehoor gaf. Voor en na haar performance kon ze in strak zittende kleding zonder lingerie bij de soldatenbarakken worden gespot, soepel bewegend als een roofdier en hongerend naar prooi.[33] Ook de generaals Patton en Gavin bezweken trouwens voor haar, terwijl de strijd tegen het Duitse leger onverminderd doorging.[34]
Pas in 1953 gaf Dietrich haar carrière een ware draai en maakte al zingend furore met haar one-woman-shows. Bijna twintig jaar later viel het doek voor haar definitief door een flinke smak tijdens een optreden in Sydney waarbij ze een been brak.[35]
Daarna raakte de diva allengs verslaafd aan drank, slaaptabletten en pijnstillers. Haar dochter Maria Riva schrijft in haar biografie dat de gewezen filmsirene haar bed gaandeweg in een bunker veranderde en met de buitenwereld louter nog contact onderhield via de telefoon.[36]
In deze ontluisterende biografie valt verder te lezen dat de wereldster totaal door zichzelf werd geobsedeerd en geen enkele interesse voor anderen kon opbrengen. Toen haar dochter zwanger werd, reageerde Dietrich met: a child means nothing but trouble.[37] Dat lijkt me geen opsteker voor een zwangere vrouw! Het is bepaald ook niet zoals het hoort, of wat sommigen in hun onschuld van een moeder verwachten. Edoch, zoals zo vaak blijkt het leven sterker dan de leer.
Tegen het eind van de jaren tachtig wilde Madonna het levensverhaal van Dietrich verfilmen, naar het schijnt. Daarom nam ze telefonisch contact op met de diva, die na haar desastreuze smak moeite had gekregen met lopen. De hoogbejaarde godin vroeg bedenktijd om over dit aanbod na te denken en verzocht Madonna haar hierover later opnieuw te bellen.
Dietrich vond haar rol als Lola Lola ordinair en dit heeft ze ook in verschillende interviews laten weten. Om ten volle van onderstaande zinnen te kunnen genieten is het van eminent belang dit te weten, ook al vermoed ik dat het (helaas) apocrief is.
Na enige tijd belde Madonna dus andermaal en stelde wederom de vraag of Dietrich iets in een verfilming van haar leven zag. De langbenige legende liet Madonna vervolgens onomwonden weten er geen enkele interesse in te hebben en besloot het gesprek met: I played the vulgarian. You are the vulgarian.[38] Stijlvoller en puntiger dan dit had ik echt niet kunnen afsluiten!
https://vimeo.com/42578902
Noten
[1] De manier waarop in Der blaue Engel de binnenstad in beeld wordt gebracht, doet denken aan klassiekers uit de Duitse expressionistische film. Uit de autobiografie van Josef von Sternberg blijkt onmiskenbaar dat hij deze stroming kende. Zeker Robert Wiene was een regisseur die hij bewonderde. Ook Fritz Lang vermeldt hij trouwens eenmaal, zonder overigens diens Metropolis of andere films van hem te noemen. Zie: Josef von Sternberg, Fun in a chinese laundry (Londen 1965).
In de volgende artikelen wordt de relatie tussen de Duitse expressionistische film en Der blaue Engel besproken: https://www.thecrimson.com/article/1969/8/1/the-blue-angel-pbcbritics-agree-that; https://forrestinfocus.wordpress.com/2012/08/05/the-blue-angel-josef-von-sternberg-1930/.
Hieronder staan enkele artikelen over de expressionistische film, voor wie daar interesse voor heeft natuurlijk…
https://www.bfi.org.uk/news-opinion/news-bfi/lists/10-great-german-expressionist-films; https://news.artnet.com/market/art-house-an-introduction-to-german-expressionist-films-32845; http://whatculture.com/film/8-essential-german-expressionism-films-you-must-see; https://theculturetrip.com/europe/germany/articles/top-5-german-expressionist-films/; https://news.artnet.com/market/art-house-an-introduction-to-german-expressionist-films-32845;
https://nl.wikipedia.org/wiki/The_Blue_Angel; https://www.thecrimson.com/article/1969/8/1/the-blue-angel-pbcbritics-agree-that/; https://www.rogerebert.com/reviews/the-blue-angel-2001; https://www.researchgate.net/publication/236789932_Willing_Seduction_The_Blue_Angel_Marlene_Dietrich_and_Mass_Culture; https://deepfocusreview.com/definitives/the-blue-angel/; https://link.springer.com/chapter/10.1007/978-0-230-11725-9_3; https://muse.jhu.edu/article/536193/summary; https://blog.cinemaautopsy.com/2008/10/08/notes-on-film-the-blue-angel/; http://www.filmsufi.com/2008/10/blue-angel-josef-von-sternberg-1930.html.
Voor wie de film helemaal wil zien… Eventjes klikken! https://archive.org/details/theblueangel1930.
[2] https://en.wikipedia.org/wiki/Marlene_Dietrich_filmography; https://www.telegraph.co.uk/news/obituaries/culture-obituaries/film-obituaries/5256352/Marlene-Dietrich.html; https://www.german-way.com/notable-people/featured-bios/marlene-dietrich/.
[3] http://www.oldhollywoodfilms.com/2016/01/marlene-dietrich-and-josef-von-sternberg.html; https://www.dbnl.org/tekst/braa002nrca01_01/braa002nrca01_01_0011.php; https://www.britannica.com/biography/Josef-von-Sternberg; http://www.whosdatedwho.com/dating/josef-von-sternberg.
[4] Op 1 april 1930 vond de première plaats van Der blaue Engel in het Gloria-Palast te Berlijn. De Engelstalige versie ging 4 juli van dat jaar te Londen in roulatie.
Zie https://de.wikipedia.org/wiki/Der_blaue_Engel.
[5] https://en.wikipedia.org/wiki/Emil_Jannings.
[6] http://www.openculture.com/2011/08/marlene_dietrich_screen_tests_for_the_blue_angel.html.
[7] Marlene Dietrich, Mijn memoires (Naarden 1993) pagina 59.
[8] http://lastgoddess.blogspot.com/2013/06/rudolf-sieber-talks-eggs-marriage-and.html.
[9] https://www.thecrimson.com/article/1969/8/1/the-blue-angel-pbcbritics-agree-that/;
Zie Hannah Simpson, Cinematic representations of women in France en Germany, 1918-1933 (2009) pagina 45 en volgenden.
[10] Josef von Sternberg, Fun in a chinese laundry (Londen 1965) pagina 241-242; https://en.wikipedia.org/wiki/Siegfried_Kracauer.
[11] https://nl.wikipedia.org/wiki/Heinrich_Mann; https://de.wikipedia.org/wiki/Trude_Hesterberg; John Baxter, The cinema of Josef von Sternberg (Londen 1971) pagina 66.
[12] https://de.wikipedia.org/wiki/Jakko.
[13] Dorian d’Oliveira, ‘Thea von Harbou en de Duitse expressionistische film’, in: Margreet den Buurman en Perry Pierik (red.), Bühne, nummer 9 (najaar 2018);
https://en.wikipedia.org/wiki/Thea_von_Harbou; https://nl.wikipedia.org/wiki/Metropolis_(film); https://en.wikipedia.org/wiki/Brigitte_Helm.
[14] https://nl.wikipedia.org/wiki/Fritz_Lang; Marlene Dietrich, Mijn memoires (Naarden 1993) pagina 175.
[15] Hun samenwerking heeft bovendien een van de fraaiste zinnen uit de filmgeschiedenis opgeleverd. In Shanghai Express kan men Dietrich het nu volgende tegen haar voormalige geliefde horen zeggen: it took more than one man to change my name into Shanghai Lily. Zie: https://www.shmoop.com/quotes/change-name-to-shanghai-lily.html; https://kelleepratt.com/2016/07/10/the-seduction-of-shanghai-express-1932/; https://en.wikipedia.org/wiki/Marlene_Dietrich_filmography.
Zie pagina 18-19.
[17] https://en.wikipedia.org/wiki/Marlene_Dietrich_filmography; https://en.wikipedia.org/wiki/Just_a_Gigolo_(1978_film).
[18] https://en.wikipedia.org/wiki/Josef_von_Sternberg.
[19] Dorian d’Oliveira, ‘Thea von Harbou en de Duitse expressionistische film’, in: Margreet den Buurman en Perry Pierik (red.), Bühne, nummer 9 (najaar 2018);
https://static.kunstelo.nl/ckv1/film/Fritz%20Lang.htm; https://www.kunstgeografie.nl/nibelungen/nibelungen%206a.htm.
[20] https://nl.wikipedia.org/wiki/Leni_Riefenstahl; https://www.thedailybeast.com/marlene-dietrich-and-her-dark-double-leni-riefenstahl; https://kinoimages.wordpress.com/2012/10/19/george-bernard-shaw-marlene-dietrich-leni-riefenstahl-and-anna-may-wong-at-a-berlin-party/.
[21] http://www.dailymail.co.uk/home/books/article-4820010/My-mother-monster-Marlene-Dietrich.html.
[22] Zie: https://archive.nytimes.com/www.nytimes.com/books/01/01/07/reviews/010107.07freemat.html?_r=1; https://variety.com/2000/more/reviews/the-girls-sappho-goes-to-hollywood-1200464854/; http://lastgoddess.blogspot.com/2012/11/marlene-dietrichs-confidential-file.html; https://www.telegraph.co.uk/culture/4720951/Ladies-who-lie-together….html; https://archive.nytimes.com/www.nytimes.com/books/first/m/mclellan-girls.html?scp=8&sq=Salka&st=cs.
[23] https://en.wikipedia.org/wiki/Mercedes_de_Acosta; http://www.robertschanke.com/mercedes/loves.htm; https://www.autostraddle.com/10-old-hollywood-stars-who-enjoyed-scissoring-343227/.
[24] http://brbl-archive.library.yale.edu/exhibitions/cvvpw/gallery/bankhead1.html.
[25] www.britannica.com/biography/Tallulah-Bankhead; http://theyshouldmakeout.blogspot.com/2009/10/they-totally-did-marlene-dietrich.html; https://www.sfgate.com/entertainment/article/One-of-a-Kind-Tallulah-Bankhead-Kathleen-Turner-2964972.php.
[26] https://www.sfgate.com/news/article/I-Want-to-Try-Everything-Once-Tallulah-3195021.php.
[27] https://en.wikipedia.org/wiki/Sewing_circle; http://silenceisplatinum.blogspot.com/2012/12/miss-dolores-del-rio.html.
[28] http://lastgoddess.blogspot.com/2012/11/marlene-dietrichs-confidential-file.html.
[29] Diana McLellan, The girls: Sappho goes to Hollywood (Los Angeles 2000); https://variety.com/2000/more/reviews/the-girls-sappho-goes-to-hollywood-1200464854/; https://www.telegraph.co.uk/culture/4720951/Ladies-who-lie-together….html; https://www.theguardian.com/books/2001/apr/08/biography.film.
[30] Marlene Dietrich, Mijn memoires (Naarden 1993).
[31] https://www.theaterkrant.nl/recensie/bed-dietrich-en-piaf-2/stichting-de-nel/; https://sleutelstad.nl/2017/09/18/marlene-dietrich-en-edith-piaf-samen-zien-leiden/; https://www.theatersinnederland.nl/bed-dietrich-en-piaf/; https://youtu.be/8CkA2wLOq-I.
In de Nederlandse literatuur heeft onder meer Bordewijk enthousiast over Dietrich geschreven. Zie zijn Op Marlene Dietrich, in: Cinema literair. Film in de Nederlandse literatuur, pagina 23-24. Samengesteld door Rob Schouten (Houten 1989).
Ook in de hedendaagse Nederlandse letteren is Dietrich nog altijd springlevend. Zie Marianne Vogel, In de schaduw van Dietrich (2014). Zie ook Dorian d‘Oliveira, Nachtengeltjes en driehoekjes (2018). In deze novelle staan een aantal speelse verwijzingen naar de langbenige filmgodin van weleer.
[32] https://www.independent.co.uk/news/people/news/many-regrets-of-edith-piaf-revealed-in-her-love-letters-2279807.html.
[33] Zie Donald Spoto, Blauwe engel. Het leven van Marlene Dietrich (New York 1992) pagina 10; http://www.dailymail.co.uk/home/books/article-4820010/My-mother-monster-Marlene-Dietrich.html; http://www.historybyzim.com/2011/11/marlene-and-the-boys/; https://www.cia.gov/news-information/featured-story-archive/2008-featured-story-archive/marlene-dietrich.html.
[34] https://www.express.co.uk/entertainment/films/465826/Secrets-of-a-Siren-Marlene-Dietrich-s-seductive-past-and-auctioned-present.
[35] ttp://www.dailymail.co.uk/home/books/article-4820010/My-mother-monster-Marlene-Dietrich.html; Haar fameuze Falling in love again is gecoverd door Billie Holiday, Nina Simone, Bryan Ferry en Patricia Kaas, om maar enkele beroemde namen te noemen. Zie https://en.wikipedia.org/wiki/Falling_in_Love_Again_(Can%27t_Help_It).
[36]Voor besprekingen van de Maria Riva’s biografie zie: http://articles.baltimoresun.com/1993-08- ; https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/1373136/Dietrich-died-lonely-and-depressed.html; https://www.independent.ie/style/celebrity/dietrichs-daughter-witness-for-the-prosecution-36159746.html; http://www.dailymail.co.uk/home/books/article-4820010/My-mother-monster-Marlene-Dietrich.html; 02/news/1993214166_1_marlene-dietrich-donald-spoto-riva; https://www.independent.co.uk/arts-entertainment/book-review-scratching-at-the-gold-surface-marlene-dietrich-maria-riva-bloomsbury-25-pounds-1479067.html; http://thenarcissistinyourlife.com/daughters-of-narcissistic-mothers-appreciate-your-uniqueness-2/.
Voor een positiever beeld van Dietrich zie: https://montrealgazette.com/entertainment/how-one-night-in-montreal-changed-the-life-of-marlene-dietrich.
[37]https://www.independent.ie/style/celebrity/dietrichs-daughter-witness-for-the-prosecution-36159746.html.
[38] https://nypost.com/2001/12/27/sex-on-two-legs-dietrich-told-by-her-grandson/.