Angela Robson en de realiteit van de kleurenbom

Ik aanbid de natuur. Ik ben gefascineerd door haar pracht en kracht. In de natuur ervaar ik ook de magie en het mysterie van het bestaan. Dat is ook allemaal terug te zien in mijn werk.

De Leidse kunstenares Angela Robson schildert voornamelijk landschappen, zeegezichten en aan fantasy ontsnapte wezens. [1] Haar doeken zijn zonder meer klinkklare kleurenbommen. De majestueuze macht van de natuur toont zich daarbij in alles. Een vage angst voor naderend onheil maakt zich bovendien geregeld van de kijker meester.[2]

Op mijn vraag of bovenstaande zinnen haar werk goed typeren, reageert Robson met een citaat. Draw strength from the earth and repay her with beauty. Dat is ook mijn levensmotto. Je weet vast niet welk nummer ik nu citeer. Die band lijkt me namelijk niks voor jou. [3]

  Geef mij maar een emotionele bom!

Robson vertelt weinig met realisme te hebben. Ik weet eigenlijk ook niet wat dat is. Kan jij het definiëren? Schilderen naar het leven soms? Als dat realisme is, geef mij dan maar een emotionele bom. Mijn schilderijen laten vooral ook zien dat er meer is tussen hemel en aarde dan menigeen bevroedt. Een spiritueel levensgevoel ligt aan mijn werk ten grondslag. 

Hierna bracht ze enthousiast haar romantische inborst ter sprake. Als klein meisje droomde ik er al van te worden weggevoerd door de prins op het witte paard. Mijn tienertijd bracht ik goeddeels lezend op bed door. Ik raakte verslaafd aan fantasy. Ik dweepte met David Eddings, Charles de Lint en John Tolkien.[4]

In die periode leerde Robson ook het werk van de Prerafaëlitische Broederschap kennen.[5] Hun manier van schilderen, die fraaie vrouwelijke modellen en natuurlijk hun uitbeelding van allerlei legenden. Ik kreeg daar toen geen genoeg van.

Een boeiende toevalligheid is dat de later door een jury, vanwege zijn middelmatige vertelkunst en pover proza, voor de Nobelprijs afgewezen Tolkien in zijn jeugd in de ban geraakte van Rossetti en zijn bentgenoten.[6]

 Lady Lilith

Het meest iconische prerafaëlitische schilderij is naar mijn idee Lady Lilith van Dante Gabriel Rossetti.[7] Met dit werk schiep hij een veelbesproken femme fatale. Vooral haar weelderige haardos werd door menigeen gevreesd; het zou mannen tot haar slaven maken.

Lilith paste niet in de gebruikelijke negentiende-eeuwse zoetheid waarbij al snel termen als engel en morele zuiverheid vielen als een vrouw ter sprake kwam. Lilith is machtig, duister en door haar schoonheid levensgevaarlijk. Zij is een genadeloze femme fatale die otherness symboliseert.[8]

Degenen die The mists of Avalon als boek of verfilming kennen weten dat de vrouwen in deze Arthur legende vaak opvallend lang rood haar hebben.[9] Ik vraag me af of Rossetti’s Lady Lilith hieraan debet is. Hoe beeldbepalend is zijn schilderij nadien geworden? Ik heb dit echter niet onderzocht; ik kan er dus weinig zinnigs over zeggen.

Leiden 

Robson is overduidelijk gericht op de internationale markt. Haar websites zijn grotendeels in het Engels geschreven. Mijn kunst wordt wereldwijd verkocht, maar in het bijzonder toch in Australië, Nieuw-Zeeland een de Verenigde Staten. Achter deze internationale oriëntatie schuilt een intrigerend verhaal. 

Er was namelijk eens een peuter die met haar uit Australië afkomstige ouders naar Leiden verhuisde omdat haar vader aan de universiteit aldaar een baan aangeboden had gekregen. In de sleutelstad promoveerde hij ook en nadien doceerde hij er een aantal jaren Javaanse talen. Na zijn academische loopbaan in Leiden werd Robson (assistant) professor aan de in Melbourne gevestigde Monash university.[11]  

Ook Robsons moeder is als vertaalster nauw verbonden met de Leidse universiteit. Zo werkte ze onder meer mee aan Leiden Oriental Connections 1850-1940, onder leiding van Willem Otterspeer.[12]

De hoogleraarsdochter werkt momenteel eveneens voor de Leidse universiteit, na de succesvolle afronding van haar studie Engelse literatuur. Aanvankelijk wilde ik mijn thesis over Jean Rhys schrijven, maar dit werd me ontraden. Er is namelijk al zoveel over haar geschreven.

Rhys is onder meer bekend van Wide Sargasso sea, een prequel van Jane Eyre.[13] Met deze roman werpt Rhys een geheel ander licht op het wereldberoemde verhaal van Charlotte Brontë. Een aantal critici beschouwen het als een postkoloniaal antwoord op Jane Eyre.

 Literatuur en zelfbeeld

Uiteindelijk studeerde Robson af op het werk van Jamaica Kincaid. Etniciteit, identiteit en zelfbeeld zijn onderwerpen die me namelijk al lang bezighouden. In mijn eigen leven heeft dit ook gespeeld, nog steeds eigenlijk.

Google leerde me dat Kincaid al jarenlang als hoogleraar aan Harvard is verbonden en oorspronkelijk uit Antigua komt. Postkolonialisme, ras en identiteit zijn haar grote onderwerpen. Kincaid woont al geruime tijd in Vermont en bloemen kweken is een van haar passies waar ze ook geregeld over schrijft.[14]

Ik heb me altijd anders gevoeld. Ik ben gepest en heb last van allerlei jeugdtrauma’s. Ik bezit de Australische en Nederlandse nationaliteit, maar door mijn (Javaanse) biologische moeder voel ik me vooral exotic. I’m certainly exotic! 

De aan de Leidse universiteit verbonden Liesbeth Minnaard citeert in haar bespreking van Lodewijk van Deyssels Blank en geel Graham Huggan. Deze denker beschouwt exotisme als een esthetische manier van waarnemen die otherness produceert.[16] Exotisme maakt mensen en landschappen vreemd en anders terwijl de indruk wordt gewekt dat ze liefdevol worden binnen gesloten.

De negentiende-eeuwse roman Carmen van Prosper Mérimée is eveneens een interessant voorbeeld van het scheppen van otherness.[17] In dit verhaal speelt een zigeunerin de hoofdrol, met Spanje als exotisch decor. Door de schrijver wordt ze als anders neergezet. Bovendien is Carmen een femme fatale, ongebreideld bovendien in haar vrijheidszin. Zij staat in contrast met het eigene en vertrouwde. Carmen symboliseert otherness!

Achterstelling

Wie is achtergesteld en wie niet? Wat zijn eigenlijk de argumenten waarmee iemand zich een exoot mag noemen? Wie hoort erbij en wie wordt buitengesloten? Deze vragen drongen zich tijdens mijn interview met Robson geleidelijk op. Tegelijkertijd begon het nummer The ‘in’ Crowd van Bryan Ferry door mijn hoofd te spoken.[18]

De geschiedenis van Nederland trok in gedachten in ijltempo aan me voorbij. Volstrekt willekeurig schoten me twee evident achtergestelde groepen te binnen. Allereerst de kinderen van ouders met onvoldoende financiële middelen voor wie lange tijd studeren niet was weggelegd.

Pas dankzij de invoering van de studiebeurs in de jaren vijftig van de vorige eeuw konden ook deze kinderen colleges volgen bij professor Robson, om maar een Leidse geleerde te noemen. Eindelijk konden zij zich laven aan de tempel der wijsheid, iets dat daarvoor zo goed als onmogelijk was.[19]

Een andere achtergestelde groep zijn de rooms-katholieken geweest. Na de invoering in 1575 van het calvinisme als staatsgodsdienst werd het grootste deel van de Nederlandse bevolking gekneveld. Zo was het bijvoorbeeld voor katholieken verboden om hoogleraar te worden. Omstreeks 1900 waren er in Nederland slechts twee katholieke professoren.[20] Pas na de oprichting van de Nijmeegse universiteit (1923) nam het aantal hoogleraren met deze religieuze achtergrond toe.[21]

 Artistieke verbondenheid

Op mijn vraag of ze iets heeft met het neosymbolisme van toonaangevende Leidse kunstenaars als Jacob Kanbier en Justus Bakhuizen van den Brink antwoordt ze ontkennend.[22] De Haagse School boeit me evenmin. Dit geldt ook voor De Stijl. Eigenlijk heb ik weinig met kunststromingen in Nederland.[23]

Georgia O’Keeffe en Frida Kahlo bewonder ik niet zozeer om hun kunst, maar vanwegen hun moed.[24] Met de impressionisten voel ik affiniteit, zeker ook met Australische schilders zoals Arthur Streeton en Tom Roberts.[25] Hoe zij het landschap wisten te vatten! Je voelt de hitte; je ziet de weidsheid. Ik probeer hun schilderstijl na te volgen, die vind ik prachtig.

Tot mijn verrassing begon Robson ongevraagd plots aan een opsomming van een aantal Leidse kunstenaressen. Ik vind het werk van Joke Elzinga, Fenny van de Wal, Annemarie van der Vlist en Eva de Visser heel mooi. Hun natuurweergave, hun kleurgebruik en zeker de techniek van Eva vind ik erg knap.[26]

 De vraag naar het eigene

Roger Scruton en Thierry Baudet hebben het nodige over de afkeer van het eigene geschreven.[27] Beide denkers hebben niets op met multiculturalisme. Ze verzetten zich tegen de uitholling van de nationale autonomie en zijn beducht voor groepsvorming waarbij de etniciteit van de betrokkenen alles bepalend is. Het volstrekt op zichzelf gericht zijn van bepaalde groepen associëren ze met cliëntelisme en een gebrek aan interesse en empathie voor mensen buiten de eigen sfeer. Het is de angst voor de terugkeer van het stamdenken op Europese bodem, als ik hun denkbeelden eventjes mag samenvatten.

Dat kan allemaal zo zijn, maar het eigene acht ik toch vooral een ideologisch bedenksel, alle nationale en regionale canoniseringen ten spijt. Het is in ieder geval allerminst een gegeven, maar veeleer een sociale constructie.

Scruton heeft etniciteit vervangen door containerbegrippen als traditie en geschiedenis. De tradities zijn bepalend, niet het individu. Hiermee schaart Scruton zich in het kamp der collectivisten!

Er zijn echter zoveel identiteiten die een mens heeft, dit alles afhankelijk van de invalshoek. Onze identiteiten scheppen we zelf wel. Wij zeker! [28] Met deze zinnen uit Nachtengeltjes en driehoekjes heeft Scruton helemaal niks. Een zelfbewust individu is namelijk al snel ontworteld in zijn ogen.[29]

Gelukkig is er een mogelijkheid om de heerschappij van de roedelriedel en het clubjesgekakel te voorkomen, of dat nu via etnische achtergronden gaat of door het celebreren van een geïdealiseerd verleden, zoals bij Scruton het geval is. Gert Jan Geling pleit in een artikel, dat tot nu onvoldoende aandacht heeft gekregen, voor de belangen van vrijzinnige individuen die zich niet willen laten ringeloren door de roedelriedel. Geling kiest voor kosmopolitisme en diversiteit, maar niet voor multiculturaliteit. Hokjes hunkering op grond van geschiedenis of huidskleur is hem een gruwel. Het gaat Geling om het nieuwsgierige individu dat zich niet wil laten knevelen door groepsgeest.[30]

 

Dort wo Du nicht bist

Het levensgevoel van Robson is dat van een romantische zoeker. Bij tijd en wijle kreeg ik tijdens mijn interview met haar het idee dat ze eventjes was weggelopen uit Schuberts magistrale Die Winterreise. De hoofdpersoon in deze liederen voelt zich een buitenstaander. Hij is iemand die anders is, naar zijn idee. Vanzelfsprekend kan de luisteraar niet anders dan met hem meeleven.[31]

Mijn indruk is dat Robson zich alleen in de wereld van de kunst waarlijk thuis voelt. In de alledaagse werkelijkheid wordt ze al snel overvallen door het verlangen elders te zijn. Om uit Schuberts Der Wanderer te citeren: Dort, wo Du nicht bist, Dort ist das Glück.[32]

Of dit laatste ook geldt voor de nu volgende uitspraken van Robson, laat ik ter beoordeling aan de lezeres. Ik wil eigenzinnig blijven; een eenling die nog erg mooie schilderijen zal gaan maken. Toch verlang ik er ook naar erbij te horen. Voor een lidmaatschap van Ars en een atelier aan Haagweg 4 zou ik tekenen. Ik heb het dan gehaald. Dan ben ik iemand. Dan ben ik one of them.[33]

 

 

 

 

 

 

 

 

Noten

[1] Een tentoonstelling exclusief gewijd aan het werk van Robson is van 9 tot 30 september te zien in The ABC Treehut, Lange Poten 23 in Den Haag. Van 5 tot 29 oktober exposeert zij samen met andere aan Galerie Beeldschoon verbonden kunstenaars in de Old school, Pieterskerkhof 4a te Leiden.

Schilderijen van Robson zijn te zien op: http://www.peartreeart.com/; http://www.kuco.nl/kunstenaar.php?kunstenaar=119 en http://galeriebeeldschoon.nl/de%20kunstenaars/angela%20robson.html.

Angela Robson volgde tussen 2008 en 2017 diverse cursussen bij Ars aemula naturae en kreeg les van onder meer Peter Duivenvoorden (De Werkplaats) en Barthel Brussee (Koninklijke academie van Beeldende Kunsten te Den Haag).

[2] Saillant is het verschil met de Leidse kunstenares Ineke de Vries wier natuurweergave eerder lieflijk en zelfs genotvol is. Voor De Vries zie http://www.doriandoliveiradandyisme.nl/ineke-vries-en-kunst-als-kijkgenot/.

[3] https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Silly_Wizard; https://genius.com/Silly-wizard-the-chill-eastern-winds-lyrics.

[4] https://nl.wikipedia.org/wiki/David_Eddings; https://www.theguardian.com/books/2009/jun/04/david-eddings-dies; https://nl.wikipedia.org/wiki/Charles_de_Lint; https://nl.m.wikipedia.org/wiki/J.R.R._Tolkien; https://en.m.wikipedia.org/wiki/Fantasy_literature.

Robsons schilderij Herne verwijst naar Charles de Lints verhaal Greenmantle. 

[6] Deze bentgenoten zijn William Hunt en John Millais; de andere leden van de Prerafaëlitische Broederschap. Zie https://nl.wikipedia.org/wiki/Prerafa%C3%ABlieten.

[7] https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Lady_Lilith; http://themotherhouseofthegoddess.com/2015/03/11/the-goddess-lilith-reclaiming-womens-power-survival/; http://feminism.eserver.org/theory/papers/lilith/bodybeau.html; http://arcadiasystems.org/academia/perseph.html; https://feminism.eserver.org/theory/papers/lilith/femmeftl; https://books.google.nl/books?id=yCKoDQAAQBAJ&pg=PT115&lpg=PT115&dq=rossetti+on+lilith&source=bl&ots=erD5xxgZKM&sig=6qJml-n5ATHZIZMRuhANROhaXOM&hl=nl&sa=X&ved=0ahUKEwiB9fC52K3WAhUJLlAKHTtKBU44ChDoAQhgMBI#v=onepage&q=rossetti%20on%20lilith&f=false.

[8] https://speakingvisuals.wordpress.com/2016/07/19/a-dangerous-beauty-pre-raphaelite-women-and-their-legacy/; https://www.ngv.vic.gov.au/essay/arthur-hughess-la-belle-dame-sans-merci-and-the-femme-fatale/.

[9] https://nl.wikipedia.org/wiki/Marion_Zimmer_Bradley; https://en.wikipedia.org/wiki/The_Mists_of_Avalon; https://www.moviemeter.nl/film/27622; https://youtu.be/Eba-8iTO6A4.

[11] http://profiles.arts.monash.edu.au/stuart-robson/; http://profiles.arts.monash.edu.au/stuart-robson/; http://www.thejakartapost.com/news/2013/08/21/stuart-owen-robson-for-love-language.html.

[12] https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Willem_Otterspeer; W. Otterspeer, Studies in the history of Leiden University. Deel 5. Leiden Oriental Connections 1850-1940 (Leiden 1989). Zie: https://books.google.nl/books?id=dUv3dF7aDycC&pg=PR7&lpg=PR7&dq=robson+translator+and+editor+leiden&source=bl&ots=R2r85VkfP8&sig=Ep7gyxknS9eRpYIIW09dPmbdebU&hl=nl&sa=X&ved=0ahUKEwjDj8OVy57WAhVOYVAKHfR5BGIQ6AEIKjAG#v=onepage&q=robson%20translator%20and%20editor%20leiden&f=false.

[13] https://nl.wikipedia.org/wiki/Jean_Rhys; https://en.m.wikipedia.org/wiki/Wide_Sargasso_Sea; http://www.independent.co.uk/arts-entertainment/books/features/jean-rhys-prostitution-alcoholism-and-the-mad-woman-in-the-attic-1676252.html; https://www.theguardian.com/media/2006/oct/01/tvnews.books.

[14] https://en.m.wikipedia.org/wiki/Jamaica_Kincaid; http://www.haaretz.com/life/.premium-1.793348; http://forward.com/fast-forward/362496/jamaica-kincaid-black-jewish-author-scoops-israeli-cultural-prize/; http://www.huffingtonpost.com/2014/10/24/jamaica-kincaid-interview-writing-badass_n_6036764.html; http://www.tabletmag.com/jewish-arts-and-culture/books/123309/jamaica-kincaid-is-still-jewis; Jamaica Kincaid’s Antigua https://nyti.ms/29PyJvY.

[16] 

 

[17] https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Prosper_M%C3%A9rim%C3%A9e; http://www.columbia.edu/itc/music/NYCO/carmen/merimee.html;. https://nl.wikipedia.org/wiki/Carmen_(opera); http://wgucmusicblog.blogspot.nl/2016/01/exoticism-in-bizets-carmen.html.

[18] https://www.azlyrics.com/lyrics/bryanferry/theincrowd.html; https://youtu.be/VRH1XNslvWQ.

[19] http://www.dbnl.org/tekst/schu069welv01_01/schu069welv01_01_0014.php; https://www.nrc.nl/nieuws/2009/09/28/studiefinanciering-was-vroeger-zo-gek-nog-niet-11789130-a100749.

[20] De namen van deze geleerden wist ik niet te achterhalen. Eigenaardig genoeg loodste Google me gelijk naar de eerste vrouwelijke hoogleraar in Nederland. Dankzij Google weet ik inmiddels dat dit Johanna Westerdijk is geweest. Waarom ik aldoor naar haar werd verwezen, weet ik niet.

Ik moet wel bekennen dat ik vaak vrouwen googel; uitsluitend om beroepsmatige redenen natuurlijk. Of dit de ‘behulpzaamheid’ van Google verklaart, betwijfel ik echter. Zie https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Johanna_Westerdijk.

[21] https://www.lucepedia.nl/dossieritem/katholiek-onderwijs/geschiedenis-van-het-katholiek-onderwijs-in-nederland; https://books.google.nl/books?id=qY2Kr4uY68kC&pg=PA12&lpg=PA12&dq=mochten+katholieken+in+de+republiek+hoogleraar+worden.:van+Swieten&source=bl&ots=P-Ay9gdotG&sig=s-6IydYMaKZ1qNQUSRzP6WrYVBM&hl=nl&sa=X&ved=0ahUKEwiI8sK4vKPWAhVMKFAKHcENAB4Q6AEIHDAA#v=onepage&q=mochten%20katholieken%20in%20de%20republiek%20hoogleraar%20worden.%3Avan%20Swieten&f=false.

[22] https://nl.wikipedia.org/wiki/Jacob_Kanbier; http://www.jacob-kanbier.nl/;  https://nl.wikipedia.org/wiki/Justus_Dick_Bakhuizen_van_den_Brink; http://www.jdbakhuizen.nl/.

[23] https://nl.m.wikipedia.org/wiki/De_Stijl; https://nl.wikipedia.org/wiki/Haagse_School_(schilderkunst); http://www.artsalonholland.nl/kunst-stijlen/haagse-school; http://kunst-en-cultuur.infonu.nl/kunst/131409-de-haagse-school-impressionistische-schilders-in-nederland.html.

[24] https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Frida_Kahlo; https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Georgia_O%27Keeffe.

[25] https://en.m.wikipedia.org/wiki/Arthur_Streeton; http://www.menziesartbrands.com/blog-post/49-arthur-streeton; https://timothyrhaslett.wordpress.com/2014/06/26/two-war-paintings-by-arthur-streeton/; http://www.visual-arts-cork.com/famous-artists/arthur-streeton.htm; https://en.m.wikipedia.org/wiki/Tom_Roberts.

[26] http://www.jokeelzinga.nl/; http://www.fennyvandewal.nl/; http://www.annemarievandervlist.nl/; http://www.evadevisser.nl/.

[27] https://www.lucepedia.nl/dossieritem/scruton-roger/roger-scruton-geb-1944; https://www.literairnederland.nl/recensie-het-nut-van-pessimisme-en-de-gevaren-van-valse-hoop-roger-scruton/; http://bartjanspruyt.blogspot.nl/2008/05/; http://www.clarionreview.org/2009/10/interview-roger-scruton/; https://www.rd.nl/oud/boek/boekkl/001108boekfi01.html; https://books.google.nl/books?id=D53kBwAAQBAJ&pg=PT14&lpg=PT14&dq=scruton+en+het+individu&source=bl&ots=oT88OBUZG5&sig=ScQKIt6fQBKRC4t2BxPAX3zyv1I&hl=nl&sa=X&ved=0ahUKEwjWpozosqbWAhWDZVAKHZ-1CvU4ChDoAQgrMAY#v=onepage&q=scruton%20en%20het%20individu&f=false; http://www.eutopiainstitute.org/2011/10/cultuur-volgens-roger-scruton/;https://acton.org/publications/transatlantic/2017/01/16/how-identity-politics-destroys-freedom; https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Oikofobie; https://www.trouw.nl/home/de-zelfhaat-van-het-avondland~a3c7dcaf/; https://www.trouw.nl/home/haat-europa-zichzelf-~a49fd87c/; http://www.hpdetijd.nl/2011-06-06/bolkestein-europa-haat-zichzelf/; https://dekluizenaar.mimesis.nl/?p=3163; https://www.groene.nl/artikel/hup-de-tolerantie.

[28] Uit Nachtengeltjes en driehoekjes. Dorian d’Oliveira. Met illustraties van Itsme Marks. Uitgeverij Aspekt 2018.

[29] Roger Scruton weet zijn pessimistische mensvisie indrukwekkend te verwoorden. Een veelzeggende bijkomstigheid hierbij is dat hij dit pessimisme niet op zichzelf toepast. Scruton houdt bijvoorbeeld van de vossenjacht. Deze zucht tot jagen billijkt hij met verwijzingen naar het belang van samenwerken (jagers, honden en drijvers!). Ook tradities roept hij graag te hulp om de vossenjacht te rechtvaardigen. Betekent dit dat hij ook in is voor de herintroductie van ganstrekken en palingtrekken? Of vallen deze activiteiten buiten het zicht en de interesse van de groep waartoe hij zich rekent en wier belangen hij verdedigt? Verder benut hij nog als argument dat dieren in de natuur ellendig aan hun eind komen. De vossenjacht is dan geheel hiermee in overeenstemming! Dat dit allemaal drogredenen zijn om wreedheid en bloeddorst te verhullen zou een pessimistische denker snel veronderstellen. Maar Scruton lijkt opmerkelijk weinig introspectief te zijn in dezen.

Aangezien in Virginia (USA) de jacht op vossen wel legaal is, maakt hij van de gelegenheid gebruik om zijn ’traditie’ buiten Engeland voort te zetten. Met enig recht kan men dit ook ontworteld individualisme noemen!

Van zijn afkeer voor individualisme en geldzucht maakt hij geen geheim. Zijn aanname van een fikse som geld van een Japanse tabaksfirma met de verplichting om reclame te maken voor rookgerei mag hij dan in een nieuw boek eens haarfijn uit de doeken doen om te voorkomen dat de indruk onstaat dat de vos de passie preekt!

https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Ganstrekken; https://www.historischnieuwsblad.nl/nl/artikel/29193/tegen-het-palingtrekken-en-katknuppelen.html.

[30] https://www.nieuwwij.nl/nieuwwij-community/waarom-we-af-moeten-van-het-multiculturalisme/.

[31] https://en.m.wikipedia.org/wiki/Der_Wanderer; https://www.ft.com/content/92e57b34-89ef-11e4-8daa-00144feabdc0; https://www.theguardian.com/books/2015/jan/03/ian-bostridge-wanderer-schuberts-winterreise; https://youtu.be/BR8_n-B8qu0; https://de.m.wikipedia.org/wiki/Des_Fremdlings_Abendlied;http://www.gopera.com/winterreise/songs/cycle.mv; Fremd bin ich eingezogen, Fremd zieh’ ich wieder aus. Zie http://www.pinselpark.de/literatur/m/muellerw/poem/w01_fremdbinich.html; http://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/01411899508574703?journalCode=gmur20.

[32] http://www.schubertlied.de/index.php/en/the-lied/493-der-wanderer-d-493.

[33] Wouter van der Loo heeft zich hierover in zeer non-conformistische bewoordingen ook  over uitgesproken. Zie: http://www.doriandoliveiradandyisme.nl/wouter-loo-en-weggeefkunst/.